امامزاده اسحاق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِسْحاق، اِمامْزاده،
آرامگاه اسحاق بن موسی بن جعفر (ع) معروف به مشهد نور، از بناهای دوره سلجوقی در شهرستان
گرگان میباشد.
این بنا در مرکز شهر گرگان، درگذر سرچشمه از محله سبزه مشهد قرار دارد و منابع جغرافیایی و تاریخی نیز تنها به ذکر نام آن اکتفا کرده، اطلاعاتی درباره ویژگیهای معماری بنا به دست ندادهاند.
آراء محققان درباره این بنا تا حدودی متناقض است، چه برخی به استناد کتیبه حک شده بر چارچوب در قدیمی ساختمان، آن را مربوط به
سده ۹ق
و برخی بدون ارائه ادله کافی آن را متعلق به بناهای سده ۸ق و شماری با توجه به تزیینات آجری بنا، مربوط به سده ۶ق و یا اواخر سده ۶ و اوایل سده ۷ق دانستهاند. اما با توجه به تاریخ ۵۲۵ق که بر صندوق چوبی
مرقد امام زاده حک شده است،
به نظر میرسد که بنا در این
تاریخ ساخته شده باشد.
این بنا با طرحی ۱۲ ضلعی و مقطع داخلی چهارگوش منظم به ابعاد ۷۴۰و۷۲۵ سانتیمتر ساخته شده است. مصالح بنا از آجر است و لبههای هر ضلع بنا از ارتفاع ۵۰ سانتیمتری کف موجود بر جداره دیوار شروع شده، تا زیر سقف ادامه مییابد. بنا از نظر نقشه شبیه آرامگاه
خواجه اتابک کرمان مربوط به سده ۶ق/۱۲م و
برج مهماندوست دامغان است، بنا دارای ۳ ورودی است. ورودی کنونی ساختمان در جنوب شرقی و رو به محوطه حیاط و فضای باز امامزاده قرار دارد. در طرحی که دهِل در ۱۲۶۴ق/۱۸۴۸م از بنا تهیه کرده، این ورودی وجود نداشته است، به نظر میرسد که این مدخل بعدها در نتیجه تغییرات در بنا، ایجاد شده باشد. ورودی دیگر در جهت شمال غربی قرار داشته، و بهنظر هیلنبراند مدخل اصلی آرامگاه بوده است. سومین مدخل در شمال شرق بنا قرار دارد و درِ قدیمی ساختمان در این ورودی نصب شده است. در بخش داخلی بنا ضریحی فلزی مشبک به طول ۳۲۶ و عرض ۲۳۰ و ارتفاع ۲۸۰ سانتیمتر قرار دارد که محافظ صندوق چوبی مرقد است.
از نوع پوشش اصلی
بام این بنا اطلاعی در دست نیست. احتمالاً بام اصلی را بالاتر از سطح کنونی آن ساخته بودهاند. به نظر هیلن براند قرنیزهای موجود در بنا امکان دارا بودن پوشش گنبدی چند وجهی یا مخروطی شکل را برای آن مطرح میسازد. پوشش کنونی بام، شیروانی است.
نمای بیرونی: بخش پایینی بنا تا حدود ۲ متر بالاتر از کف کنونی حیاط فاقد تزیینات، و تنها شامل آجرچینی ساده است. بدنه بیرونی بنا را نیز قاببندیهای آجری همراه با تزییناتی از همین جنس در مرکز و بخشهای بالایی بدنه مزین ساخته است. درون قاببندیهای آجری فرورفتگیهایی به عمق یک آجر وجود دارد و بزرگی این قاببندیها سبب شده است که نقوش پیچیده آجرکاری که غالباً در هیچ یک از بدنهها تکراری نیست، به آسانی در زمینه ساده آجری، جای گیرد. هر بدنه به طور کامل دارای طرح تزیینی آجری است که حاشیه آن نیز با زنجیرههایی تزیینی از جنس سفال بیلعاب و با اشکالی چون ستارهها و لوزیها استادانه کار شده است. پیچیدگی طرحهای آجرکاری بنای امام زاده اسحاق چنان است که به نظر برخی نوعی خطاطی و یا خط کوفی در شکل آجرهای مربع شکل در قاببندیهای هر یک از بدنهها به چشم میخورد.
اما به نظر میرسد که این طرحها، طرحهای آجری هندسی است که میتوان مشابه آن را بر روی بخشی از
مناره مسجد جامع استراباد، مشاهده کرد. در بالای قاببندیهای بزرگ هر بدنه - بجز ورودی شمال غربی - و در امتداد همان قاب و ادامه تزیینات آجری، با فاصله ۳ تا ۴ ردیف، رگچینآجری مشبککاری تا زیر
قرنیز دیده میشود. به نظر هیلن براند، معمار آگاهانه قاببندیهای بزرگ را برای بهتر نمایاندن اثر خود برگزیده است، اما مشبککاریهای آجری بالای آن، جلوه قابهای بزرگ بدنه با نقشهای پیچیده آجرکاری را ندارد.
بخش اعظم تزیینات آجری سردر ورودی اکنون از میان رفته، و به هنگام بازدید هیلن براند از بنا، جای آن را پنجره مشبکی گرفته بوده است، حال آنکه اکنون دو دستگاه تهویه به جای آن تعبیه کردهاند. ورودی شمال شرقی، درون بدنهای فاقد قاببندی آجری، چون دیگر بدنهها قرار دارد. درون طاق نمای بالای ورودی، ۴ ردیف مقرنس و در قسمت میانی آن، نقوشی با طرح ستاره به چشم میخورد. بر لبه درونی طاق طرحهای گل و گیاه همراه با کاشی فیروزهای رنگ دیده میشود. در دو گوشه مثلث شکل پیشانی طاق نما با استفاده از کاشی فیروزهای، ستارههای سه گوش و شش گوش پدید آوردهاند. هیلن براند تزیینات کاشیهای کار شده را مربوط به دوره سلجوقی، و سوسک تاریخ آن را پس از، آجرکاری عصر سلجوقی و حداقل یک
سده پس از آن میداند. بر سر در ورودی شمال غربی نیز طاق نمایی شکل گرفته از دالبرهای پی در پی قرار دارد که با مجموعهای از مقرنس تزیین شده است و به رغم استفاده از آجر در آن، طرحی شبیه به گچکاری را نشان میدهد. در نمای درونی و بیرونی مقرنس و حتی در میان لبه چندگانه دالبرها تزیینات آجری مشبک به شکل مربع، چند ضلعی و ستارهای دیده میشود. بالاتر از بخش مقرنس، تزیینات آجری مشبک کاری درون یک قاب بندی آجری تا زیر قرنیز سقف ادامه یافته است و این بخش از نظر ارتفاع و سبک کار با تزیینات دیگر بدنهها تفاوت دارد.
ضریح فلزی دارای کتیبههایی از آیاتی از سوره های ۹۱ و ۹۳
قرآن مجید در ۴ جانب خود و نیز اشعاری در وصف امام زاده است. در ضلع شرقی نام خطاط، احمد نجفی زنجانی و تاریخ ۱۳۸۴ق حک شده است.
مرقد نیز در وسط محوطه درونی بنا کار گرفته از گچ است و بر روی ۴ بدنه آن آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی ممتاز باقی مانده
که به نظر میرسد تاکنون به درستی
قرائت نشده است. بر روی مرقد، صندوق چوبی مشبکی نهادهاند و
آیت الکرسی به خط کوفی قدیم بر حاشیه بالای صندوق و بسیار گود کنده شده است.
این کتیبه از بخش بالای ضلع غربی صندوق آغاز شده، و در ضلع شمالی تا ضلع شرقی امتداد یافته است و در ضلع جنوبی با تاریخ ۵۲۵ق خاتمه مییابد.
در ضلع جنوب غربی بنا محرابی با گچ بری بسیار زیبا و پرکار وجود دارد
که به صورت گود و برجسته و بدون استفاده از رنگ در تزیینات، کار شده است. احتمالاً بخشهای دیگر
محراب نیز دارای تزیینات گچ بری بوده، و اکنون تنها لچکیهای طرفین قوس محراب و تا اندازهای حاشیه آن باقی مانده است. در زاویه درونی طاق محراب دو ستون باریک گچی دیده میشود که تزیینات گچ کاری درون طاقچه، میان آن قرار دارد. تزیینات این بخش شامل چند قطعه مشبک و چند پیچک زنجیرهای است. به گفته هیلن براند این نوع قاببندیها برگرفته از گچبریهای سامره است و نمونه تزیینات آن نیز در
مسجد جامع نایین وجود دارد. در هر یک از لچکیهای محراب، شمسهای با حاشیه گلدار وجود دارد که در مرکز شمسه کلمه «الله» به خط نسخ کنده شده است. فضای باقی مانده درون هر لچکی و طاق محراب با تزییناتی چون بته جقههای مشبک و پیچک پر شده است. روی هر یک از نقوش یاد شده با سوراخهایی متعدد اشکال هندسی بدیعی پدید آمده که قابل مقایسه با گچبریهای سامره است. در حاشیه گچبری شده قوس جناغی محراب، کتیبهای به خط کوفی مزین وجود دارد که با قراین موجود بخشی از آن تخریب شده است. کتیبه از سمت راست محراب از آیه ۱۶ سوره آل عمران
آغاز، و ادامه آن یعنی بخشی از آیه ۱۷ .
به صورت معکوس در زیر همان کتیبه کندهکاری شده است. الفبای کوفی کتیبه دارای تزیینات پیچیدهای است. همچنین معکوس نوشتن بخشی از آن نیز سبب درهم تنیدگی خطوط و دشواری در قرائت آن شده است.
تزیینات این در به شیوه کندهکاری و نقوش گل و برگ و طرح ترنجی در وسط است. بر چهارچوبه این در کتیبهای کندهکاری شده که نخستین بار توسط رابینو قرائت شده است.
از
قرائت جدید چنین برمیآید که رابینو در خواندن برخی اسامی و کلمات به خطا رفته است.
به نوشته کتیبه موجود، این در به فرمان امیر بهادر فرزند امیر جلالالدین بایزید و توسط فردی به نام حاجی محمد در تاریخ ۸۵۷ق
ساخته شده، و وقف بنای معروف به مشهدنور گردیده است.
بهسبب نوسازی و تغییراتی که در دورههای مختلف بر روی بنا انجام گرفته، به تزیینات آجری برخی از نقاط بدنه آسیب رسیده است. به نظر میرسد که بیشترین مرمتهای بنا در دوره قاجار انجام گرفته باشد. بنابر اسناد موجود در مرکز
میراث فرهنگی استان
مازندران ، تمهیدات حفاظتی چون
مرمت در قدیمی امام زاده، محوطهسازی بنا و تعویض آجرهای فرسوده داخل آن در طی
سال های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۸ش انجام گرفته است.
(۱) رابینو، ه ل، سفرنامه مازندران و استراباد، ترجمه غلامحسین وحید مازندرانی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۲) ستوده، منوچهر، از آستارا تا استراباد، تهران، زیر چاپ.
(۳) قورخانچی، محمدعلی، نخبه سیفیه، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، ۱۳۶۰ش.
(۴) مشکوتی، نصرتالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
(۵) ملگونف، سفرنامه، ترجمه مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۶) میرزا ابراهیم، سفرنامه استراباد و مازندران و گیلان، به کوشش مسعود گلزاری، تهران، ۱۳۵۵ش.
(۷) نقشه (پلان امامزاده نور)، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، دفتر فنی مازندران، ۱۳۵۹ش؛
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «امامزاده اسحاق»، ج۸، ص۲۲.