امیر محمل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سرپرست
کاروان حامل هدایای
کعبه را امیر محمل گویند.
امیر کسی است که سرپرستی و زعامت کاری را بر عهده داشته باشد.
محمل به
کجاوه و
هودج تعبیه شده بر روی
شتر و نیز به کاروانی که هدایای
کعبه همچون پرده آن و گاه پرده
مسجد نبوی را حمل می‌کرده، اطلاق می‌شده است.
امیر محمل عهده دار حمل و انتقال محمل حاوی هدایای کعبه و سرپرستی و حفاظت آن تا رسیدن به مقصد زیر نظر
امیر الحاج بود.
در گزارش مشهور، آغاز حرکت محمل به
حجاز را به سال ۶۴۵ یا ۶۴۸ق.
و به دوران شجرة الدر ایوبی در
مصر بازگردانده‌اند
که در راس قافله‌ای بر محملی به شکل کجاوه به
حج آمد.
برخی احتمال داده‌اند که پیشینه این کار به پیش از
اسلام یا آغاز اسلام برگردد؛ چنان که گزارشی از ارسال هدایا به
بیت الله از سوی
پیامبر حکایت دارد.
البته در آن هنگام، به آن محمل گفته نمی‌شد. به گزارش بتنونی، در روز بیرون آمدن محمل از مصر، جشنی بزرگ که از دوران
ایوبیان (حک: ۵۶۷-۶۴۸ق.) رسم شده بود، بر پا می‌گشت
و محمل در خیابان‌های
قاهره به حرکت در می‌آمد و مردم به تماشای آن می‌پرداختند. این محمل را که مرکب از
حاجیان و هدایا بود، دسته‌ای از
سپاه حفاظت می‌کرد.
تا هنگام دولت
ممالیک (حک: ۶۴۸-۹۲۳ق.) به رغم وجود محمل، منصبی به نام امیر محمل پدید نیامده بود و وظیفه او را امیر الحاج انجام می‌داد. در این دوران، این منصب پدید آمد. دارنده این مقام، کنار امیر الحاج و زیر نظر او، عهده دار
قیادت محمل ویژه هدایا یا حمل
پرده کعبه بود.
برخی ظهور منصب امیر محملی در مصر را سال ۷۹۰ق. و امیر آن را اقبغا الماردینی
و شماری دیگر پدید آمدن آن را سال ۷۹۲ق. و امیر محمل را زینی عبدالرحیم الرحمن بن منکلی معروف به بغا شمسی دانسته‌اند که کنار مبشق الشیخونی، امیر الحاج آن سال، حضور داشت.
در دوران ممالیک،
امیر حج به دو قسم امیر اول (امیر الرکب) و امیر ثانی تقسیم می‌شد و مقصود از امیر ثانی، همین امیر محمل بود.
با پیدایش منصب امیر محمل در مصر، برخی دولت‌های دیگر نیز گویا به تقلید از
حکمرانان مصر، به ارسال محمل به
مکه همراه امیر محمل پرداختند. مشهورترین محمل‌ها و امیرانشان در
جهان اسلام عبارتند از:
با پدید آمدن این منصب، امیر محمل مصری و نیز خود محمل از نظر جایگاه، از این رو که پرده کعبه و اموال متعلق به
حرمین را حمل می‌کرد، بر دیگر محمل‌ها مقدم بود.
با نزدیک شدن محمل مصر به مکه، شریف آن شهر، به استقبال محمل می‌آمد؛ چنان که شریف برکات، از
امیران مکه، به سال ۸۴۹ق. در
موسم حج به پیشواز محمل مصر آمد. امیر محمل نیز از او دلجویی کرد.
در دوران
امپراتوری عثمانی، در مراسمی که برای رسیدن محمل مصر در مکه بر گزار می‌شد، نخست گروه موزیک برنامه اجرا می‌نمود و در پی آن، شیخ الحرم خطبه‌ای ایراد و در آن برای سلطان عثمانی،
شریف مکه و
خدیو مصر دعا می‌کرد. سپس امیر محمل مصری افسار محمل خویش را به امیر مکه می‌سپرد. وی نیز در پی به دست گرفتن زمام و
تبرک به آن، دیگر بار آن را تسلیم امیر محمل می‌کرد.
سال‌های پیاپی حمل محمل با امیران گوناگون ادامه داشت تا این که در دوره اول حکومت
آل سعود، به دلیل آن که در منا به دستور امیر محمل مصری، تعدادی از نیروی اخوان کشته شدند، سعود بن عبدالعزیز حمل محمل را
بدعت شمرد و دستور آتش زدن محمل مصری را صادر کرد و از آن پس از مصر، محمل اعزام نشد.
در پی سقوط دولت سعودی اول و تسلط دیگر بار محمد علی پاشا بر
حجاز، ارسال محمل مصری مانند پیش از سر گرفته شد.
این روند تا
جنگ جهانی اول (۱۹۱۴م.) ادامه داشت. در پی هم پیمانی عثمانی‌ها با آلمان و نیز شکست آنان از متفقین، انگلیسی‌ها از ورود محمل مصر پیش گیری کردند. با تسلط دیگر بار آل سعود بر مکه، آنان با مصری‌ها برای ارسال پرده کعبه به توافق رسیدند و از این هنگام، امیر محمل دیگر بار تعیین و از مصر اعزام می‌شد. اما از آن پس که ملک سعود بن عبدالعزیز به سال ۱۳۴۶ق. به کارگاه پرده بافی در
اجیاد، از نواحی مکه، دستور ساختن پوشش کعبه را داد، اعزام محمل مصر متوقف شد.
تاریخ پدید آمدن محمل شامی و امیران آن به گونه دقیق مشخص نیست. بر پایه گزارشی، نخستین بار به سال ۹۱۹ق. از امیر محمل شامی یاد شده است که وی هم زمان با محمل مصر وارد مکه شد و شریف برکات، از امیران مکه، در
منا، امیران محمل‌های یاد شده را از این رو که در مسیر با هم در گیر شده بودند، آشتی داد.
در این گزارش، نام امیر محمل شامی نیامده است. این خبر بیانگر آن است که محمل شامی دست کم از آغاز
سده دهم ق. به حجاز ارسال می‌شده است.
محمل شامی تا جنگ جهانی اول (۱۳۳۳ق./۱۹۱۴م.) همه ساله با امیران به حرمین
سفر می‌کرد. این محمل افزون بر هدایا و صدقات، حامل شمع‌هایی برای روشنایی درون و بیرون
کعبه همراه
عطر و
بخور و نیز طناب‌هایی برای محکم کردن پرده کعبه بود.
با توجه به آن که شام و مصر زیر سلطه عثمانی بود، امیران محمل آن‌ها با یکدیگر رقابت داشتند. در گزارشی آمده که این دو در مکه کنار چادرهای شریف مکه، مراسمی شکوهمند برگزار و ضمن آتش بازی، گلوله‌های نورانی را به هوا شلیک می‌کردند.
از امیران محمل شامی می‌توان به عبدالرحمن پاشا،
پاشا حسین،
امیر محمد فروخ،
و سنطبای اشاره کرد.
از هنگام دقیق اعزام محمل عراقی آگاهی در دست نیست. به رغم گزارش‌های متعدد از اعزام محمل عراق در دوره
عباسیان، ایلخانیان و دیگر دولت‌ها، از منصب امیر محمل سخن به میان نیامده است. البته غازان خان ایلخانی به سال ۷۰۲ق. ضمن گماشتن قتلغ شاه، از امیران حکومتی، به منصب امیر الحاج، محملی ویژه به نام خود روانه مکه کرد.
نیز به سال ٧٣٠ق. عراقی‌ها برای عزیمت به مکه از راه
شام، فیلی را همراه داشتند که ابوسعید بهادرخان، واپسین ایلخان مغول، برای انتقال پوشش کعبه ارسال کرده بود. اما مردم آن را
شوم دانستند و به
فیل ابرهه تشبیه کردند. این نخستین بار بود که فیل جای
شتر را در
محمل گرفت.
ابوسعید عنایت و توجهی فراوان به محمل نمود و پرده‌ای از
ابریشم مزین به
طلا و
جواهر و
یاقوت و دیگر گوهرهای قیمتی برای
کعبه ارسال کرد.
در دوران آق قویونلوها و به سال ۸۷۷ق. اوزون حسن، امیر دولت ترکمانان، جامه‌ای برای کعبه همراه امیر محمل
عراق فرستاد. آنان در
مدینه دستور دادند که به نام اوزون حسن خطبه بخوانند. این کار با واکنش سخت قایتبای، سلطان مملوکی مصر، رویارو شد.
به سال ۸۴۸ق. شاهرخ میرزا، حاکم شیراز، از پادشاه مصر جقمق مملوکی درخواست کرد که پوشش کعبه را در آن سال خود بر عهده گیرد و او موافقت کرد. بدین منظور، وی جامه را در آغاز به مصر فرستاد و سپس آن را همراه حاجیان مصری به مکه ارسال کرد تا کعبه را بدان پوشش دهند. آنان در روز
عید قربان درون کعبه را با همان جامه پوشش دادند؛ زیرا سلطان مصر اجازه نداد آن جامه بر روی کعبه قرار داده شود.
محمل یمنی نخستین بار به سال ۹۶۳ق. به مکه اعزام شد. در این سال، مصطفی پاشا حاکم
یمن از سوی
دولت عثمانی اجازه خواست تا از آن جا محملی به مکه راه اندازی شود و با در خواست او موافقت شد. زمانی که این محمل به مکه رسید، امیر شهر در بیرون شهر از آن استقبال کرد و
خلعت دریافت نمود. اعزام این محمل تا سال ۱۰۴۹ق. ادامه داشت و سپس به علت گرفتاری دولت عثمانی، اعزام این کاروان متوقف گشت.
نام امیران محمل یمنی مشخص نیست.
با تسلط عثمانی‌ها بر مصر و شام و حجاز، آنان به سال ۹۲۳ق. امیر مصلح (مصلح الدین) را همراه پرده کعبه و مقداری
صدقات به سوی مکه اعزام کردند.
او هم زمان با امیر علایی همراه محمل مصری به مکه رسید. شریف مکه همراه فرزندش و تعدادی از مکیان به پیشواز آنان آمد و پس از پوشیدن خلعت ارسالی، همراه دو امیر محمل رومی و مصری وارد مکه شد. عثمانیان چند سال کنار امیر اول یا همان
امیر الحاج، امیر محمل را نیز اعزام می‌کردند. برسبای چرکسی (دوادار) نایب السلطنه مصر نخستین کسی از ترکان دانسته شده که از سوی عثمانی بدین منصب گمارده شد.
این محمل کنار محمل مصری ترتیب داده شد و پرده کعبه را با خود حمل می‌کرد که از اموال سلطان سلیم عثمانی بود.
امیر محمل رومی پس از چندی دیگر بار از سوی عثمانی به وظیفه امیر الحاج افزوده شد. از این رو، از حدود نیمه
سده دهم ق. نامی از امیر محمل نیست.
در برخی منابع، از محمل کرک و حلب نیز یاد شده
؛ اما از امیران آن‌ها سخنی به میان نیامده است.
اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۰۸ق؛ افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق؛ امراء البلد الحرام: زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق.)، بیروت، الدار المتحدة للنشر؛ التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛ تاریخ الیمن: واسعی یمانی، قاهره، مطبعة السلفیه، ۱۳۴۶ق؛ تاریخ امراء البلد الحرام عبر عصور الاسلام: عبدالفتاح حسین راوه المکی، طائف، مکتبة المعارف، ۱۴۰۷ق؛ تاریخ مکه: احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق.)، نادی مکة الثقافی، ۱۴۰۴ق؛ تحریر تاریخ وصاف: عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش؛ خطط الشام: محمد کرد علی (م. ۱۹۵۳م.)، بیروت، مکتبة النوری، ۱۴۰۳ق؛ الدرر الفرائد المنظمه: عبدالقادر بن محمد الجزیری (م. ۹۷۷ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق؛ الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، قاهره، دار الآفاق، ۱۹۹۹م؛ الرحلة الی مصر و السودان و الحبشه: اولیا چلبی، قاهره، دارالآفاق، ۱۴۲۷ق؛ السلوک لمعرفة دول الملوک: المقریزی (م. ۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ صبح الاعشی: احمد بن علی القلقشندی (م. ۸۲۱ق.)، به کوشش یوسف علی، دمشق، دار الفکر، ۱۹۸۷م؛ العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛ کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون: محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش؛ الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق.)، به کوشش القاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق؛ لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق.)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق؛ منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، ۱۴۱۹ق؛ موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق؛ النجوم الظاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی؛ نفح الطیب: احمد بن محمد المقری (م. ۱۰۴۱ق.)، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۹ق.
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله «امیر محمل».
