ایران و قضیه ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ایران و قضیه
ایران اثر جورج ناتانیل کرزن، سفرنامه‌ای به
زبان انگلیسی است که توسط وحید مازندرانی به فارسی ترجمه شده و علاوه بر اطلاعات سیاسی، مطالبی در مورد مسائل اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و آثار تاریخی شهرهای مختلف ایران از جمله
تهران ،
اصفهان و
شیراز را در بر دارد.
هدف از نگارش این اثر، سیاسی بوده و بیشتر به رقابت‌های
روسیه و انگلیس در ایران پرداخته و شیوه تحریر آن، بسیار ممتاز و از لحاظ
نثر انگلیسی، اثری ارجمند و عالی است.
چرچیل در کتاب «نویسندگان زبردست»، مؤلف را از جهت انسجام کلام و کلمات وزین که در این کتاب به کار برده است، نیک ستوده و تامس هاردی
شاعر و نویسند انگلیسی به او چنین نوشته است: «شاه کار و تتبعات تو، مایه انفعال دیگر دانشمندان ما شده است».
مقدمه مترجم و دیباچه نگارنده، در شرح حال مؤلف و شیوه تالیف کتاب، آغازگر مباحث بوده و مطالب در سی فصل، در قالب دو جلد ارائه شده‌اند.
هنگام بحث راجع به هریک از محلات یا موضوعات، فهرست کاملی که حاصل مطالعات مؤلف از تالیفات مربوط در زبان‌های اروپائی بوده، ضمیمه شده و جدول‌ها، شجره
انساب و فهرست‌هایی نیز که سابقا انتشار نیافته، در متن آورده شده است.
در پایان بخش هائی که مربوط به ولایاتی خاص یا قسمتی از
کشور است، فهرستی از جاده‌های عمده که در نواحی مجاور هست و نویسندگان سابق، از آنها عبور و یا فقط نامشان را ذکر کرده‌اند، ترتیب داده شده است.
در باره املای صحیح نام‌ها، کوشیده شده است، بین شیوه متداول و اسلوب دقیق علمی، طریقه‌ای انتخاب شود که آسان و بری از سبک علمی خشک باشد.
در این اثر بی بدیل، اطلاعات گوناگونی به جهان گردان اروپایی در مورد اوضاع ایران و چگونگی
سفر به این
سرزمین داده شده است.
در فصل‌های سی گانه، نکته و مطالبی راجع به وضع و حال ایران، خاصه در
قرن گذشته نیست که نویسنده دقیق، از بررسی و تحقیق در باره آن صرف نظر کرده باشد؛ و از این جهت، مدعی است که در زمینه ایران شناسی، شاه کاری پدید آورده است.
مقدمه، بعد از توضیح کتاب و خصوصیات
ترجمه آن، به ارائه شرح حال نسبتا مفصلی از مؤلف پرداخته است.
دیباچه در ضمن دادن اطلاعاتی راجع به کتاب، بیان می‌کند که این اثر، نتیجه سه سال کار تقریبا بی انقطاع و شش ماه مسافرت به ایران و از آن پس نیز، ادامه مکاتبات با مقامات صاحب نظر مقیم این کشور بوده و در آن، هر گونه مسئولیت راجع به نظریات سیاسی مندرج در این اثر را بر عهده گرفته است.
در تمام فصول سی گانه کتاب، سه منظور دنبال شده است:
مسافرت
ناصر الدین شاه به انگلستان در
سال ۱۸۸۹ م و استقبال بسیار باشکوه رسمی و عمومی از وی، باعث شد تا بسیاری از افراد انگلیسی که مقتضیات زمان را درست در نیافته و یا از درک آن به کلی عاجز بودند، بارها نه بر سبیل کنایه، بلکه صریحا اعلام کنند که این همه سر و صدا و هزینه، درباره سلطانی که شاید نسبت به تمام این تظاهرات مربوط به وابستگی منافع فیما بین نفرت داشته و هیچ گونه انتظار تلافی متقابلی هم از جانب وی درمیان نیست، کم و بیش خنده آور باشد.
کرزن معتقد است که این قبیل حضرات، به دلایل اهمیت واقعی قضیه ایران، با همه شاخ و برگ‌های فراوان آن، چنان که باید و شاید پی نبرده‌اند و لذا با اعتقادی راسخ به این که این نظریه، اشتباه بوده و ممکن است آثار ناگواری داشته باشد، بنا بر شواهدی که به رای العین در
ایران دیده، در صدد شرح و بیان چگونگی و اهمیت سرشار این قضیه برآمده تا برای خوانندگان انگلیسی واضح شود که آن
سرزمین دور افتاده، چه منابع سرشاری دارد و چرا ناگزیرند که سیاست و آبادانی آن را با علاقه تام بنگرند و معنی اتحاد با ایران چیست و چه آثاری را در بر خواهد داشت و به چه دلیل صلاح آنها در این است که نسبت به فرمان روا یا ملت ایران، با نهایت
احترام ، رفتار کنند.
مسایل بسیاری در خلال این فصول مورد بررسی و تبیین قرار می‌گیرند که از آن جمله است: سیاست دولت ناصر الدین شاه قاجار و کیفیت، صفت بارز، مزایا یا معایب دستگاه اداری ایران و امکان اصلاحاتی که در نتیجه
مسافرت شاه ایران به اروپا داشته است.
به علاوه، مساله جانشینی در ایران و میزان نیرو و خاصیت احتمالی قشون، شروع اقداماتی برای کشیدن
خط آهن و هم فکری سیاسی مردم، میزان نسبی نفوذ روس و
انگلیس در ایران و نقشه‌ها و خیالات این دو دولت، معنی و اهمیت موضوع خراسان و خطر رقابت‌های تجاری که مؤلف قائل است در ایالات مختلف قلمرو شاه، از لحاظ مصالح انگلستان وجود دارد.
سعی عمده مؤلف، در فصول آغازین کتاب، این است که معلوم گرداند که آیا اتباع شاه ایران می‌دانند که تمام نگرانی انگلستان از جانب روس بوده و ایشان به موضوع استقبال و پذیرایی با شکوه از شاهشان، از لحاظ سیاسی محض می‌نگرند و این جور هزینه کردن‌ها به هیچ وجه در بهبود روابط بین الدول تاثیری ندارد؟، یا آنکه در مدت شانزده سال قبل از تالیف کتاب، ترقی و تغییراتی در افکار سیاسی ایرانیان نسبت به
انگلستان راه یافته است؟
می‌توان چنین ادعا کرد که در این فصول، ایران از نظر یک وزیر و به خصوص از دریچه یک سیاست پیشه انگلیسی نگریسته شده است.
در فصل‌های آخر، جنبه‌های سیاسی کتاب، صریحا بیان شده و بر پایه همین جنبه‌ها، مؤلف ترجیح داده اثری سیاسی را پدید آورد مقبول طبع افراد آگاه نه سفرنامه‌ای مورد پسند عموم و خود نیز در جای جای کتاب به این مطلب
اعتراف می‌کند که در صورت احراز این منظور خاص، شاید نتیجه کارش پایدار بماند.
در نظر مؤلف، در مقام غور و تامل، راجع به کشورها و امارات‌های مرکزی، هیچ قضیه‌ای از لحاظ اهمیت، با نقشی که ترکستان و
افغانستان و منطق ماوراء بحر خزر و ایران ممکن است و یا قادرند در باره سرنوشت آینده شرق ایفا نمایند، قابل مقایسه نیست. در نظر بسیاری از مردم اروپا، نام این کشورها فقط نشانه‌هایی از نقاط دوردست و یا یاد آور عجایب روزگار و هزاران داستان عشقی است؛ ولی به نظر مؤلف، چنان که در کتاب به آن اشاره شده، آنها مهره‌های
شطرنج فرمان روایی جهان هستند.
به نظر او، انگلستان بدون هندوستان، امکان زیست ندارد. در دست داشتن هند، سند تعویض ناپذیری در فرمان روایی بر
جهان است. از زمانی که هند شناخته شده است، سرورانش همواره صاحب اختیار نیمی از جهان بوده‌اند.
ارتباط ایران با
هند و مسائل کلی تر سیاست آسیایی، عمده‌ترین منظوری است که درفصول میانی کتاب مطرح شده است.
مطلب دیگری که بسیار حایز اهمیت است و شاید همان، منظور مؤلف در تالیف این دو جلد باشد، میل وافری است که در وصف ایران آن زمان داشته چون وی علاوه بر شرح روابط خارجی آن، درمورد ایالات و اهالی آنها، تاسیسات و مشخصاتش، مناظر و شهرهای آن، کاخ‌ها، معابد و آثار مخروبه آن، شرحی مفصل بیان می‌کند و ماجرای ورود این کشور را در قرن نوزدهم و به خصوص نیمه دوم این
قرن (هم زمان با سلطنت
قاجاریه )، به جرگه سیاسی ملل و مساعی آن را، در انس گرفتن با جامه بی قواره تمدنی که به صورت ناهنجاری بر قامت او افتاده است، شرح می‌دهد تا اینکه هر کسی که به نحوی از انحا مشتاق درک این حقیقت باشد که ایران دوره ناصری چه وضع و حالی داشته و چگونه باید به آن سرزمین رسید؟ بعد از ورود، کجاها باید رفت و در پی چه بود و چه دید؟ راجع به آن چه کارهایی شده؟ دیگران چه اکتشافی نموده و یا مطلبی گفته‌اند؟ از طی مطالعه این فصول، دست گیر او بشود.
مسافرت کرزن، به چهار مرحله تقسیم شده است که هر کدام واجد جنبه تاریخی یا اهمیت سیاسی و احوال خاص طبیعی مختص به خود است که به ترتیب راجع است به نواحی شمال شرقی، ایالات مرکزی، ایالات جنوب غربی و خط سیر آبی جنوب (در
خلیج فارس ،
شط العرب و
رودخانه کارون ) که یا خود شخصا از آنها عبور کرده و یا در باره مناطق مجاور آنها اطلاعاتی را کسب کرده است.
یکی از نکات مهمی که در لابلای سطور این اثر، نظر خواننده را به خود جلب می‌کند، دید مؤلف نسبت به فرهنگ و کیفیت زندگی ایران زمان قاجار است. به گفته او، با اینکه ایرانیان آشنائی قابل ملاحظه‌ای با مبانی تمدن دارند، باز این مانع از آن نیست که تعصبات چرند و خرافات هم نداشته باشند.
مذهب در نزد ایشان گاهی به حالت رکود و فراموشی و زمانی نیک بارز و عیان است. لحظه‌ای
غضب تعصب آمیز آنها را بر می‌انگیزد و لحظه بعد، به صورت انکار وجود خدا و رسول ظاهر می‌شود. دولت در فرهنگ ایرانی، ازجهت سادگی سازمانی خود، شانی پدرانه و حمایت گرانه دارد و مردم از لحاظ مهارت در تمشیت امور، فطانت ماکیاولی؛ هم مایه بیزاری‌اند و هم اصالت و نجابت دارند.
روی هم رفته، با مطالعه کتاب، نه فقط به گزارشی در باب وضع
ایران آن زمان، می‌توان دست یافت، بلکه از فصلی به فصل دیگر، جریانات و اموری را که آن دولت بر انگیخته است، می‌توان شناخت و تنها از طریق وقوف بر این مطالب است که خواننده خواهد توانست مسایل مورد نظر را دریافته و یا اینکه قادر به تصور وضع و حال آن زمان بشود.
ترجمه کتاب، به صورت معادل یابی بوده و در برخی موارد، فهمیدن دقیق منظور مؤلف کمی دشوار می‌نماید؛ ولی سعی شده تا حد امکان، شرط درستی و امانت داری در آن، رعایت شود.
سابقه ترجمه کتاب، عبارت است از:
۱. ترجمه آزاد و ناقصی به فرمان حسینقلی خان مافی، توسط میرزا محمد، یکی از شاگردان دار الفنون در
سال ۱۳۱۱ ق.
۲. بیست سال قبل از ترجمه حاضر، ترجمه بسیار مجملی تحت عنوان «جهان گردی کرزن در ایران».
فهرست مطالب در ابتدا و فهرست اسامی اشخاص، ایلات و طوایف، مکان‌ها، قبایل و مذاهبی که از آنها نام برده شده، به همراه فهرست کتب، روزنامه و نشریاتی که در تالیف از آنها استفاده شده، در انتهای هر دو جلد آمده است.
پاورقی‌ها توسط مترجم و مؤلف نوشته شده و به توضیح کلمات و یا ترجمه لاتین آنها اختصاص دارد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
