• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ایقاظ النائمین (کتاب)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



إيقاظ النائمين»، از آثار صدر المتألهین شیرازی و به زبان عربى است.




« إيقاظ النائمين»، از آثار صدر المتألهين شيرازى و به زبان عربى است؛ هر چند مشاهده مى‌شود كه مؤلف، در موارد متعددى به أشعار فارسی از مولوی و شیخ محمود شب سترى و ديگران استشهاد كرده است.
[۱] إيقاظ النائمين، تصحيح، تحقيق، مقدمه و تعليق دكتر محمد خوانسارى، ص ۴، ۹، ۱۲، ۲۰، ۲۱، ۲۸، ۲۹، ۳۱، ۴۳، ۴۵، ۴۶، ۵۷، ۷۶، ۱۰۰، ۱۰۲، ۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۵ و ۱۱۱؛



عنوان إيقاظ النائمين( بيداركردن خفتگان)، إشاره به يقظه دارد كه اولين گام در سیر و سلوک معنوی است.
[۲] همان‌طور كه به‌طور مثال خواجه عبد الله أنصارى، اولين منزل سلوك در قسم بدايات را يقظه دانسته است( ر. ك. منازل السائرين، ص ۳۵- ۳۷)؛
برخى نيز اين نام‌گذارى را اشاره‌اى ظريف به اين نكته دانسته‌اند كه فلاسفه همه خوابند و صدر المتألهين و همراهانش بيدار و بدين ترتيب او، روش فلسفى رايج در ميان فلاسفه ديگر را مردود و ضعيف.
[۳] المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛

به نظر مى‌رسد كتاب‌هايى مانند« المبدأ و المعاد »،« الحکمة العرشیة »،« المظاهر الالهیّة »،« أسرار الآی ات»،« الشواهد الربوبیة »( و رساله ديگرى به همين نام)،« إکسیر العارفین »،« إيقاظ النائمين»،« مفاتیح الغیب »،« المسائل القدسیة » و« الواردات القلبیة » مربوط به دو دهه آخر زندگى صدر المتألهين( سال‌هاى ۱۰۳۰ تا ۱۰۵۰ ق) است. فلسفه او در اين كتب رنگ ديگرى به خود گرفته؛ گويى برگرفته از قرآن و مشاهدات معنوى خود اوست و در اينها به براهين منطقى و عقلى، چندان مقيد نيست.
[۴] المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۷۲؛



صدر المتألهين، كتاب« الحکمة العرشیة » را بعد از اسفار اربعه نوشته است و به نظر مى‌رسد نگارش« إيقاظ النائمين» بعد از اين دو باشد.
[۵] المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛

هرچند موضوع اصلى كتاب، عرفان نظرى است و نويسنده به مبحث توحيد و وحدت شخصى وجود، بيش از هر مطلب ديگرى توجّه دارد، ولى در اين ميان، مراحل تكامل و سير و سلوك معنوى انسان نيز با دقّت و تفصيل شرح داده مى‌شود.


كتاب، چندان منظّم نيست و فصل‌بندى مشخصى ندارد و لذا هر بحثى، ادامه مباحث قبل و زمينه‌ساز مطالب بعد نيست و در آن، تكرار و پراكنده‌نويسى مشاهده مى‌شود.
۷ مؤلف، عنوان‌هاى كلى و مبهمى چون تمهيد، إرشاد، إشعار، إعلام، تسجيل، تنبيه، إفاضة، تجليات، لمعات كشفية، إشراقات إلهية و مقامٌ جمعىٌ و... براى بحث‌هاى خود برگزيده است.
با اين همه، اين رساله و ديگر آثار عرفانى صدر المتألهين از حيث جنبه ذوقى و زيبايى و شيوايى عبارت در اوج فصاحت است. نويسنده، عباراتى دل‌انگيز و هيجان‌آور و بسيار شاعرانه را همراه با آرايش‌هاى لفظى، به‌نحو بسيار طبيعى و بدون كمترين تكلف به كار مى‌برد؛ از صنايع ادبى و فنّ بلاغت بهره بسيار مى‌گيرد و سخن خود را به اقسام تشبيه و استعاره و مخصوصاً سجع و موازنه و استشهاد به آيات قرآن كريم( بيش از ۸۰ آيه) و روايات مأثور( بيش از ۲۰ روايت) و استشهاد به أشعار عربى و فارسى( حدود ۶۰ شعر) و إرسال مثل مى‌آرايد. سخن از وجد و حال و شور و شيدايى و عشق و بى‌خودى و بالاخره رها كردن ما و من و إتصال به حقّ و فناى فى الله است.
[۶] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه هفت و هشت؛



هرچند گزارش تفصيلى محتواى كتاب با توجه به ساختار خاصّ آن، آسان نيست، ولى گزيده‌اى از مهم‌ترين مطالب آن، چنين است:
۱. مؤلف، در آغاز، با بيان اينكه برترين و غامض‌ترين دانش، علم توحید است، إشاره مى‌كند كه پيش از اين، اين مسئله را به شكل استدلالى در كتاب‌ها و رساله‌هاى متعدد تحقيق كرده‌ام، ولى مباحث حاضر، با روشى ديگر طرح خواهد شد. ارزش اين روش جديد را كه الهى و قدسى است، جز عارفان كامل نمى‌دانند و مخاطبان مطالب اين كتاب، پويندگان طريق سير و سلوك معنوى هستند.
[۷] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه سه و هفت؛


۵.۱ - رابطه این کتاب و کتاب اسفار

۲. اين مطالب شريف در كتاب بزرگ أسفار، به‌صورت پراكنده توضيح داده شده، ولى در اينجا فقط اشاره‌اى به آن مى‌شود و البته علوم مکاشفه در قالب حروف و كلمات نمى‌گنجد و بدون چشيدن دانسته نمى‌شود. عارفان بزرگ، نه با تصور و تصدیق و برهان ، بلكه با قلب سلیم و خشوع و إنابه ، به معرفت و شهود رسيدند و هدف بزرگان سلوك از بيان و نگارش، فقط تنبيه و تشويق است و ما نيز به آنان إقتدا مى‌كنيم.
[۸] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه پنج و هشت؛


۵.۲ - مظهر بودن ممکنات

۳. مؤلف بيان كرده است كه همه ممكنات، آينه، مظهر و جلوه‌گاه حضرت حقّند و در بين آنان، انسان، برتر است و در ميان همه انسان‌ها، حضرت علی( ع) بعد از رسول أکرم( ص) بهتر و بيشتر از هر كس ديگرى نور خدا را مى‌بيند و نشان مى‌دهد.
[۹] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه ۷۲-۶۹.


۵.۳ - مراحل سلوک معنوی

۴. صعود به كمال انسانى، امرى تدريجى است و با خواندن كتاب، بدون رياضت و سلوك الى الله حاصل نمى‌شود. صدر المتألهين شيرازى، معتقد است ولادت معنوى- كه در عرف صوفيان،« فتح» ناميده مى‌شود- همانند ولادت صورى و متوقف بر چهار ركن إيمان، توبه، زهد و عبادت است و انسانى كه از خواب غفلت و جهالت بيدار شده و دانسته كه پشت ديوار طبيعت و لذّت نيز خبرى هست، از گناهانش توبه مى‌كند، به‌سوى خدا روى مى‌آورد و متوجه سلوك إلى الله مى‌شود. اين سلوك، چند مرحله دارد:
اول، ترك إلتفات به غير حقّ جلّ جلاله؛
دوم، به‌كارگيرى قواى خويش در آنچه براى آن آفريده شده است؛
سوم، تلطيف باطن تا نفس پذيراى تجليات حقّ شود؛ فكر لطيف و عشق عفيف، به پيدايش اين مهمّ كمك مى‌كند و مسافر إلى الله هميشه بايد نفسش را در گفتار و كردارش مورد محاسبه قرار دهد و او را در جايگاه متهم بنشاند.
[۱۰] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح،۹۰-۸۶

۵. چون عرفان صدرايى، مثبت و موافق شريعت است، او با گوشه‌نشينى و خلوت‌گزینی دائم، مخالف است و لذا در سلوك إلى الله، مواردى مانند رعايت جانب حقّ، اهتمام به زهد، صيام، قيام، رعايت جانب خلق، عنايت به جمعه، جماعت، نکاح ، عيادت بيماران، تشییع جنازه، إطعام مسكينان و مجهز ساختن لشكريان را ضرورى شمرده است.
[۱۱] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۲.

۶. به نظر مؤلف، عارفان هيچ اختلافى با يك‌ديگر در اين موضوع ندارند كه حقّ تعالى، حقيقت وجود است و اعتراضات كسانى مانند شيخ علاء الدوله سمنانى در حاشيه فتوحات بر ابن عربى و قونوى، اختلاف لفظى است، ولى در معنا و مقصود، توافق دارند.
[۱۲] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۲.

۷. درجات مردم در عبادت از نظر خلوص و ناخالصى، وابسته به مراتب معرفت آنان به حضرت حقّ تعالى است. انسان‌ها از جهت شناسايى مبدأ و معاد چند طبقه گوناگون هستند:
طبقه اول، اصحاب مکاشفه هستند كه حضرت حقّ را مى‌شناسند و به خود إلتفاتى ندارند؛
طبقه دوم، حكيمانى فاضلند كه حقّ تعالى را با تعقل مى‌شناسند، ولى مى‌دانند كه او برتر از وهم و خيال است؛
طبقه سوم، عموم اهل ایمان هستند كه از تعقل حكيمانه عاجزند، ولى او را از خيالات و جسمانيات منزّه مى‌شمارند؛
طبقه چهارم، اهل تسليم و تعبدند كه حتى از امور وهمى نيز عاجزند و براى خدا و ملكوتش مثال‌هايى جسمانى مى‌زنند، ولى او را مبرّاى از عوارض جسم مى‌شمارند و پايين‌تر از اين طبقه، گروهى كوته‌بين هستند كه چيزى جز ماديات نمى‌توانند تصور كنند.
[۱۳] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۱۰۸-۱۰۹




۱. تصحيح دکتر سید محسن مؤیدی كه با استفاده از دو نسخه خطى همراه با مقدمه‌اى در سال ۱۳۶۱ ش، منتشركرده است. متأسفانه اين نسخه‌ها به دست كاتبانى كم‌مايه و بى‌دقت تحرير شده كه سواد فلسفى نداشته‌اند و لذا غلطهاى فراوانى در آن‌ها راه يافته و شگفتا، بسيارى از آن اغلاط در اين تصحيح نيز برطرف نشده است!
[۱۴] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۹.

۲. تصحيح استاد دکتر محمد خوانساری كه بر اساس سه نسخه خطى و نيز با مقابله با نسخه چاپى دكتر مؤيدى و رفع اغلاط نسخه‌ها، همراه با مقدمه‌اى عالمانه و تحقيق و تعليق و فهرست‌هاى فنّى در سال ۱۳۸۶ ش، به همت بنياد حكمت اسلامى صدرا منتشر شده است.
اين تصحيح، معتبر و بسيار ارزش‌مند است. تعليقات مصحح، توضيحات مفصل و سودمندى است كه بعد از متن اصلى درج شده است
[۱۵] إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۰۴-۱۱۹
، ولى البته جنبه انتقادى ندارد و افزون بر شرح و تبيين مطالب متن، بيان‌گر مستندات و آدرس آيات و روايات و... است.

۱. إيقاظ النائمين، تصحيح، تحقيق، مقدمه و تعليق دكتر محمد خوانسارى، ص ۴، ۹، ۱۲، ۲۰، ۲۱، ۲۸، ۲۹، ۳۱، ۴۳، ۴۵، ۴۶، ۵۷، ۷۶، ۱۰۰، ۱۰۲، ۱۰۳، ۱۰۴، ۱۰۵ و ۱۱۱؛
۲. همان‌طور كه به‌طور مثال خواجه عبد الله أنصارى، اولين منزل سلوك در قسم بدايات را يقظه دانسته است( ر. ك. منازل السائرين، ص ۳۵- ۳۷)؛
۳. المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛
۴. المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۷۲؛
۵. المظاهر الالهية فى اسرار العلوم الربانية، مقدمه مصحح،ملاصدرا، ص ۲۸۹؛
۶. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه هفت و هشت؛
۷. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه سه و هفت؛
۸. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه پنج و هشت؛
۹. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، صفحه ۷۲-۶۹.
۱۰. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح،۹۰-۸۶
۱۱. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۲.
۱۲. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۲.
۱۳. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۱۰۸-۱۰۹
۱۴. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۴۹.
۱۵. إيقاظ النائمين، مقدمه مصحح، ص۲۰۴-۱۱۹



نرم افزار ملاصدرا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی



جعبه ابزار