• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سهو

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



غفلت و متذکر نشدن را سَهْو گویند. و تفاوت آن با نسیان اینست که در سهو صورت علمی شیء تنها از قوه ذاکره محو شده ولی در نسیان صورت علمی از خزانه حافظه هم پاک شده است. از احکام عنوان یاد شده در باب صلات سخن گفته‏اند.




سهو در برابر تذکر عبارت است از محو شدن صورت علمی شی‏ء از قوه ذاکره انسان، بدون محو آن از حافظه؛ به گونه‏ای که با اندک تأمل و تذکری به یاد می‏آورد.
[۱] روض الجنان ج۲، ص۹۰۸.




تفاوت آن با نسیان آن است که در سهو- چنان که گذشت- صورت علمی شی‏ء تنها از قوه ذاکره محو می‏شود، نه از خزانه حافظه؛ اما در نسیان، صورت علمی شی‏ء از خزانه حافظه نیز محو می‏شود و تنها با یادگیری مجدد و یا مراجعه، در ذهن حاضر می‏شود و نه با تذکر اجمالی و تأمل. در حقیقت، سهو حالت متوسط میان تذکر و نسیان است.
[۲] روض الجنان ج۲، ص۹۰۸.




البته در فقه، وقتی از سهو سخن گفته می‏شود، نسیان را هم دربر می‏گیرد، چه آنکه کاربرد سهو، معمولا در برابر عمد است؛ یعنی جایی که فرد متذکر است و با توجه و تذکر عملی را انجام می‏دهد یا ترک می‏کند؛ بر خلاف سهو که منشأ فعل یا ترک عمل، غفلت یا فراموشی است.



تفاوت سهو با شک نیز روشن است. شک عبارت است از تساوی دو طرف احتمال. منشأ تردد و تساوی احتمال می‏تواند سهو و نسیان باشد. بنابر این، سهو از اسباب شک است؛ بدین جهت- از باب نامیدن مسبّب به اسم سبب- سهو بر شک نیز اطلاق شده است؛
[۴] مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۴۹.

به عنوان مثال، مراد از سهو در این سخن: «با غلبه ظن، حکمی برای سهو نیست» شک است؛
چنان که مراد از آن در این جمله: «در صورت کثرت سهو حکمی برای آن نیست» یا شک است و یا اعم از سهو و شک.



اخلال به واجبات رکنی نماز، همچون نیت، تکبیرة الإحرام و رکوع، از روی عمد یا سهو موجب بطلان نماز است. اخلال به واجبات غیر رکنی از روی سهو در برخی موارد، خدشه‏ای در صحت نماز وارد نمی‏کند و نماز بدون تدارک آن صحیح است و در برخی موارد، صحت نماز منوط به تدارک آن واجب و یا تدارک توأم با سجده سهو است.
چنان که بر شک در نماز که از آن به سهو نیز تعبیر شده و نیز بر سهو در دیگر اعمال عبادی، همچون روزه و حج احکامی مترتب است که در عناوین مربوط مطرح خواهد شد.



در بعضی روایات وارد در سهو نماز آمده است: «لا سَهوَ فی سَهوٍ؛ در سهو سهوی نیست».
مفاد آن این است که سهو در سهو قابل اعتنا نیست و اثری بر آن مترتب نمی‏باشد.



در اینکه مراد از این جمله چیست احتمالات بسیاری مطرح شده که مهم‏ترین آنها هشت احتمال است. منشأ این احتمالات این است که مراد از هر یک از دو سهو در جمله یاد شده یا شک است یا معنای خاص آن که گذشت. بنابر این چهار صورت به دست می‏آید؛ زیرا مراد از هر دو یا شک است و یا سهو به معنای خاص و یا مراد از یکی، سهو به معنای خاص و دیگری شک می‏باشد. همچنین مراد از سهو دوم، یا خود سهو است که منشأ آثار است و از آن به «موجِب» تعبیر می‏شود و یا آثار سهو، همچون نماز احتیاط و سجده سهو که از آن به «موجَب» تعبیر می‏گردد. حاصل ضرب چهار احتمال نخست در این دو احتمال اخیر، هشت احتمال زیر خواهد بود.

۷.۱ - شک در پیدایی شک


بدین معنا که فرد شک کند در اینکه آیا شک کرده است یا نه؟ به چنین شکی اعتنا نمی‏شود. برخی گفته‏اند: عدم اعتنا به این شک در صورتی است که بعد از فراغ از نماز باشد؛ خواه شک در اجزا و افعال نماز باشد یا در عدد رکعات. همچنین است اگر چنین شکی در اثنای نماز، در افعال آن، پس از دخول در فعلی دیگر پیدا شود، مانند اینکه در حال ایستادن شک کند که آیا پیش از آن در به جا آوردن سجود شک داشته است یا نه؟ اگر شک یاد شده در اثنای نماز، در عدد رکعتها پیدا شود، مانند اینکه در حال نشستن شک کند که آیا در حالت نشسته پیشین، بین دو و چهار شک کرده بود- تا رکعتی که به جا آورده، موجب بطلان نماز گردد؛ چون باید بنا را بر چهار می‏گذاشت و نماز را تمام می‏کرد- یا نه؟ به این شک نیز اعتنا نمی‏شود.
برخی گفته‏اند: مراد فقها از شک در شک، شک مطلق است نه مقید به سجده یا تشهد و یا رکعت. بنابر این، اگر کسی‏ شک کند که آیا پیش از این- قطع نظر از متعلق شک از افعال و رکعات- شکی بر او عارض شده یا نه، به آن اعتنا نمی‏کند؛ لیکن اگر شک کند که پیش از این، در به جا آوردن فعلی مثلا سجده شک داشته یا نه، باید به احکام آن عمل کند؛ بدین معنا که قبل از گذشتن از محل تدارک، آن را به جا آورد و پس از تجاوز از محل، بدان اعتنا نکند.

۷.۲ - شک در سهو


بدین معنا که شک کند آیا سهوی بر او عارض شده است یا نه؟ به این شک نیز اعتنا نمی‏شود و آنچه در فرض پیشین بیان شده؛ از عروض شک بعد از فراغ از نماز یا در اثنا، بعد از تجاوز از محل یا قبل از تجاوز، در این فرض نیز مطرح است.

۷.۲.۱ - اگر وقوع سهو یقینی ولی متعلق مشکوک باشد


آیا حکم عدم التفات به شک در جایی که اصل وقوع سهو یقینی، اما متعلق آن مشکوک است، جاری می‏شود؟ مانند آنکه می‏داند از روی سهو سجده‏ای را به جا نیاورده، لیکن رکعت آن را نمی‏داند، یا می‏داند سهوی عارض شده، لیکن نمی‏داند آنچه ترک کرده، سجده است یا قرائت، یا آنکه بین سجده و تشهد یا رکوع و سجود یا رکوع و قرائت تردید دارد. برای صورتها و فروض یاد شده، تفاصیل و احکامی ذکر کرده‏اند که در این مختصر نمی‏گنجد.

۷.۳ - شک در موجَبِ شک


بدین معنا که در عمل واجب شده بر مکلّف به سبب شک، همچون نماز احتیاط شک کند. به این شک نیز اعتنا نمی‏شود؛ خواه شک در افعال باشد یا در شمار رکعتها. مراد از عدم اعتنا به شک در عدد رکعات، بنا گذاشتن بر اکثر است. بنابر این، اگر در نماز احتیاط دو رکعتی شک کند که در رکعت اول است یا دوم، بنا را بر رکعت دوم می‏گذارد، مگر آنکه بنا گذاشتن بر اکثر مستلزم بطلان نماز باشد، که در این صورت بنا را بر اقل می‏گذارد، مانند شک بین یک و دو در نماز احتیاط یک رکعتی، و مراد از عدم اعتنا به شک در افعال، بنا گذاشتن بر انجام گرفتن آن است. حکم دو سجده سهو نیز که به سبب شک واجب شده همین است و به شک عارض در آن؛ اعم از شک در شمار سجده و افعال آن، اعتنا نمی‏شود.
برخی در فرض شک در عدد سجده یا رکعت، به بنا گذاشتن بر اقل و در فرض شک در انجام دادن فعلی، به انجام دادن آن در صورت عدم تجاوز از محل آن، قائل شده‏اند.

۷.۳.۱ - موارد عدم شمول این قانون


قانون یاد شده شامل شک در انجام دادن اصل نماز احتیاط و دو سجده سهو نمی‏شود. بنابر این، اگر شک کند که نماز احتیاط یا دو سجده سهو را- که در پایان نماز واجب بر او واجب شده- انجام داده یا نه، بر او واجب است آن را به جا آورد. همچنین است اگر پس از یقین به حصول شک موجب نماز احتیاط، شک کند که آیا وظیفه‏اش نماز احتیاط یک رکعتی بوده یا دو رکعتی؟ که جهت تحصیل یقین باید هر دو را به جا آورد. همچنین اگر در انجام دادن فعل مشکوک، شک عارض شود، مانند آنکه شک کند که آیا سجده مشکوک را- که قبل از تجاوز از محل باید آن را به جا می‏آورده- به جا آورده یا نه؟

۷.۴ - شک در موجَبِ سهو


بدین معنا که در عمل واجب شده به سبب سهو در نماز، همچون سجده سهو، شک در عدد یا افعال آن عارض شود. حکم این فرض، حکم فرض پیشین (حکم شک در موجَب شک) است.

۷.۵ - سهو در سهو به معنای فراموشی در هر دو


مانند کسی که سجده‏ای را فراموش کرده و در حال تشهد متذکر شده، که وظیفه‏اش بازگشت به سجده و تدارک آن است؛ لیکن تدارک را هم فراموش کرده است. وظیفه نماز گزار در این فرض این است که اگر قبل از رکوع متذکر شود باید برگردد و آن را تدارک کند و بنابر قول مشهور، پس از نماز دو سجده سهو نیز به جا آورد؛ اما اگر پس از رکوع متذکر شود، باید پس از نماز، قضای آن را به جا آورد. در فرض یاد شده اگر هر دو سجده را فراموش کند، نمازش باطل است. بنابر این، بر سهو در سهو به معنای یاد شده، حکم جدیدی جز حکم مترتب بر سهو در اصل فعل مترتب نمی‏شود.

۷.۶ - به معنای فراموشی در اولی و شک در دومی


بدین معنا که‏ شک خود را فراموش کند، مانند اینکه قبل از تجاوز از محل سجده در به جا آوردن آن شک کند که وظیفه‏اش انجام دادن آن است؛ لیکن شک خود را هم فراموش کرده و در نتیجه، سجده مشکوک را به جا نیاورده است. وظیفه چنین فردی این است که اگر قبل از تجاوز از محل، متذکر شک خود شده باشد، باید سجده فوت شده را به جا آورد؛ لیکن در صورت تجاوز از محل و پیش از داخل شدن در رکن بعدی، آیا بازگشت و تدارک سجده مشکوک واجب است یا نه؟ مسئله محل اختلاف و اشکال است؛ از این رو، برخی احتیاط را در اتمام نماز و سپس اعاده آن دانسته‏اند.

۷.۷ - سهو به معنای فراموشی در موجَبِ سهو


مانند فراموش کردن یکی از دو سجده در سجده سهو. در این فرض، به تصریح جمعی از فقها، اعتنایی به سهو نمی‏شود؛ بدین معنا که فراموشی یک سجده در سجده سهو موجب سجده سهو دیگری و نیز قضای آن نمی‏شود؛ لیکن اگر تذکر قبل از تجاوز از محل باشد باید آن را به جا آورد.

۷.۸ - به معنای فراموشی در موجَبِ سهو به معنای شک


مانند فراموش کردن سجده‏ای یا اضافه کردن عملی، همچون قیام از روی فراموشی در نماز احتیاط که موجب سجده سهو در نمازهای روزانه می‏شود. بنابر اشهر، اضافه یا کم کردن عملی که در غیر نماز احتیاط موجب سجده سهو می‏شود، در نماز احتیاط موجب آن نمی‏گردد؛ لیکن نسبت به فراموش کردن سجده‏ای، چنانچه تذکر قبل از گذشتن از محل تدارک باشد، به تصریح گروهی، باید آن را به جا آورد و اگر بعد از گذشتن از محل و قبل از دخول در رکن بعدی باشد، در وجوب بازگشت و تدارک آن یاعدم وجوب، اختلاف و اشکال است.
برخی برای جمله «لاسهوَ فی سهوٍ» تنها دو معنای اول و سوم را ذکر کرده و گفته‏اند: در هیچ یک به شک اعتنایی نمی‏شود. بنابر این، در جمله یاد شده، سهو به معنای خاص آن مراد نیست؛
[۲۴] التنقیح الرائع ج۱، ص۲۶۲.

لیکن برخی، اراده اعم از شک و سهوِ به معنای خاص از سهو دوم را با تقدیر گرفتن موجَب (موجَب شک یا سهو) قوی دانسته‏اند.


 
۱. روض الجنان ج۲، ص۹۰۸.
۲. روض الجنان ج۲، ص۹۰۸.
۳. الحدائق الناضرة ج۹، ص۱۰۴.    
۴. مستند العروة (الصلاة) ج۷، ص۴۹.
۵. إرشاد الأذهان ج۱، ص۲۶۸.    
۶. الروضة البهیة ج۱، ص۷۲۱-۷۲۲.    
۷. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۱۶-۴۱۸.    
۸. شرائع الإسلام ج۱، ص۸۷-۸۸.    
۹. قواعد الأحکام ج۱، ص۳۰۲.    
۱۰. وسائل الشیعة ج۸، ص۲۴۲.    
۱۱. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۸۹-۳۹۰.    
۱۲. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۶۰-۲۶۱.    
۱۳. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۹۲-۳۹۴.    
۱۴. جواهرالکلام ج۱۲، ص۳۹۴-۳۹۶.    
۱۵. مجمع الفائدة ج۳، ص۱۳۶.    
۱۶. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۹۴-۳۹۷.    
۱۷. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۶۶.    
۱۸. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۹۸.    
۱۹. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۶۴.    
۲۰. جواهر الکلام ج۱۲، ص۳۹۸-۴۰۰.    
۲۱. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۰۰.    
۲۲. الحدائق الناضرة ج۹، ص۲۶۵-۲۶۶.    
۲۳. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۰۱.    
۲۴. التنقیح الرائع ج۱، ص۲۶۲.
۲۵. جواهر الکلام ج۱۲، ص۴۰۲-۴۰۳.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۵۶۵-۵۵۹.    




جعبه ابزار