• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

باقیات‌الصالحات

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



باقیات‌ِصالِحات‌، تعبیری‌ قرآنی‌ که‌ در فرهنگ‌ اسلامی‌ جایگاهی‌ ویژه‌ یافته‌، و با وجود تفاسیر گوناگونی‌ که‌ از آن‌ ارائه‌ شده‌، در مجموع‌ به‌ معنی‌ هر امر صالحی‌ است‌ که‌ ثواب‌ آن‌ تا ابد باقی‌ باشد.



تعبیر باقیات‌ صالحات‌ در دو موضع‌ از قرآن‌ کریم‌ آمده‌ است‌ و مفسران‌ از آن‌ تفسیرهای‌ گوناگونی‌ کرده‌اند که‌ همه‌ را می‌توان‌ به‌ یک‌ معنای‌ جامع‌ بازگرداند و آن‌ «هر عمل‌ صالحی‌ از قول‌ یا فعل‌ است‌ که‌ برای‌ آخرت‌ بماند».
[۳] محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۰، ص۴۱۴، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
به‌ عقیده برخی‌ مراد از باقیات‌ صالحات‌ آثار نیک‌ است‌ که‌ در دنیا باقی‌ است‌ و به‌ نص‌ قرآن‌، تمام‌ اعمال‌ اعم‌ از نیک‌ و بد در جهان‌ و نزد خداوند محفوظند.


در سخن‌ از فروع‌ باقیات‌ صالحات‌، نخست‌ باید یادآور شد که‌ بر اساس‌ روایاتی‌ از شیعه‌ و اهل‌ سنت‌، اذکاری‌ همچون‌ حمد و تکبیر و تسبیح‌ از مصادیق‌ شاخص‌ آن‌ دانسته‌ شده‌، و بر تأثیر این‌ اذکار در محو آثار گناهان‌ تأکید شده‌ است‌.
[۵] ابوالفتوح‌ رازی‌، روض‌ الجنان‌، ج۱۲، ص۳۶۱-۳۶۲، به‌ کوشش‌ محمدجعفر یاحقی‌ و محمدمهدی‌ ناصح‌، مشهد، ۱۳۶۵ش‌.
[۶] محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱، ص۴۱۵، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
مجلسی‌ و غزالی‌
[۱۰] محمد غزالی‌، احیاء علوم‌ الدین‌، ج۱، ص۳۵۷- ۳۶۰، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
نیز در علت‌ سفارش‌ به‌ این‌ اذکار و شناختن‌ آنها به‌ عنوان‌ باقیات‌ صالحات‌، با توجه‌ به‌ محتوای‌ عمیق‌ معرفتی‌ و آثار روحی‌ آنها نکاتی‌ بیان‌ کرده‌اند.
[۱۱] احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۳، ص۷۵، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.
[۱۴] محمد حاکم‌ نیشابوری‌، المستدرک‌، ج۱، ص۵۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۴ق‌.

همچنین‌ بنا بر روایتی‌ از امام‌ صادق‌ (علیه‌السلام‌) مودت‌ اهل‌ بیت‌ (علیه‌السلام‌) و بزرگ‌ شمردن‌ آنان‌ به‌ عنوان‌ نخستین‌ نعمت‌ الهی‌ از باقیات‌ صالحات‌ به‌ شمار آمده‌ است‌. برخی‌ باقیات‌ صالحات‌ را دختران‌ شایسته‌ دانسته‌اند، زیرا آن‌ها برای‌ پدرانشان‌ (در دنیا) نزد خداوند موجب‌ بهترین‌ ثواب‌ خواهند بود و در آخرت‌ نیز مایه امیدواری‌ آنان‌ هستند.
[۱۶] محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۰، ص۴۱۵-۴۱۶، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.



در مجموع‌ از بیان‌ بیشتر مفسران‌ به‌ دست‌ می‌آید که‌ همه باورها، سخنان‌ و اعمال‌ نیک‌ را می‌توان‌ از باقیات‌ صالحات‌ دانست‌ و موارد خاصی‌ که‌ در روایات‌ بر آن‌ تأکید شده‌، در واقع‌ مصداقهایی‌ از این‌ تعبیر کلی‌ است‌.
[۲۰] احمد میبدی‌، ج۵، ص۶۸۸، کشف‌ الاسرار، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.
[۲۲] محسن‌ فیض‌ کاشانی‌، الصافی‌، ج۲، ص۱۵، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.

[۲۳] احمد میبدی‌، ج۵، ص۶۹۵، کشف‌ الاسرار، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.
گفتنی‌ است‌ که‌ برداشتهای‌ گوناگون‌ از باقیات‌ صالحات‌ موجب‌ شده‌ است‌ تا در طی‌ سده‌های‌ پیاپی‌، شماری‌ از آثار در زمینه‌ های‌ گوناگون‌ اذکار و ادعیه‌، اصول‌ عقاید یا فضایل‌ اهل‌ بیت‌ (علیه‌السلام‌) با عنوان‌ الباقیات‌ الصالحات‌ نوشته‌ شود.


شهید اول‌ رساله‌ای‌ کوتاه‌ به‌ نام‌ الباقیات‌ الصالحات‌ در تفسیر این‌ اذکار نوشته‌، و آن‌ها را بیانگر ۵ اصل‌ (توحید، نبوت‌، معاد، عدل‌ و امامت‌) دانسته‌، و بیاضی‌ شرحی‌ بر آن‌ با عنوان‌ الکلمات‌ النافعات‌ نوشته‌ است‌.
[۲۴] آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۳، ص۱۲.
[۲۵] آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۱۸، ص۱۲۰.
افزون‌ بر آن‌، می‌توان‌ به‌ این‌ آثار اشاره‌ کرد: نوشته سید حسن‌ بن‌ دلدار لکهنوی‌ در باب‌ اصول‌ عقاید به‌ اردو (چ‌ لکهنو، ۱۲۹۵ق‌)؛ نوشته شیخ‌ عباس‌ قمی‌ در باب‌ ادعیه‌ و اذکار که‌ در ۱۳۴۶ق‌، و پس‌ از آن‌ در حاشیه ‌مفاتیح‌ الجنان‌ بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ دیوانی‌ از عبدالباقی‌ فاروقی‌ (نظم‌ ۱۲۷۰ق‌) در فضایل‌ اهل‌ بیت‌ (علیه‌السلام‌) که‌ مکرر از جمله‌ در ۱۲۷۶ق‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌.
[۲۶] حاجی‌خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۲۱۸.
[۲۷] آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۳، ص۱۱-۱۲.



(۱) آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة.
(۲) محمد ابن‌بابویه‌، ثواب‌ الاعمال‌، به‌ کوشش‌ محمدمهدی‌ حسن‌ خرسان‌، قم‌، ۱۳۶۴ق‌.
(۳) ابوالفتوح‌ رازی‌، روض‌ الجنان‌، به‌ کوشش‌ محمدجعفر یاحقی‌ و محمدمهدی‌ ناصح‌، مشهد، ۱۳۶۵ش‌.
(۴) احمد بن‌ حنبل‌، مسند، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.
(۵) شرف‌الدین‌ علی‌ استرابادی‌، تأویل‌ الایات‌ الظاهرة، قم‌، ۱۴۰۹ق‌.
(۶) حاجی‌خلیفه‌، کشف‌.
(۷) محمد حاکم‌ نیشابوری‌، المستدرک‌، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۴ق‌.
(۸) محمود زمخشری‌، الکشاف‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌.
(۹) سیوطی‌، الدر المنثور، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
(۱۰) محمد شیخ‌ طوسی‌، التبیان‌، به‌ کوشش‌ احمد حبیب‌ قصیر عاملی‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.
(۱۱) محمدحسین‌ طباطبایی‌، المیزان‌، تهران‌، ۱۳۸۳ق‌.
(۱۲) محمد غزالی‌، احیاء علوم‌ الدین‌، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
(۱۳) محسن‌ فیض‌ کاشانی‌، الصافی‌، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
(۱۴) قرآن‌ کریم‌.
(۱۵) محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
(۱۶) محمد کلینی‌، الکافی‌، به‌ کوشش‌ علی‌ اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۸۸ق‌.
(۱۷) محمد باقر مجلسی‌، بحار الانوار، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.
(۱۸) احمد میبدی‌، کشف‌ الاسرار، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.


۱. کهف‌/سوره۱۸، آیه۴۶.    
۲. مریم‌/سوره۱۹، آیه۷۶.    
۳. محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۰، ص۴۱۴، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
۴. محمدحسین‌ طباطبایی‌، المیزان‌، ج۱۴، ص۱۰۹-۱۱۰، تهران‌، ۱۳۸۳ق‌.    
۵. ابوالفتوح‌ رازی‌، روض‌ الجنان‌، ج۱۲، ص۳۶۱-۳۶۲، به‌ کوشش‌ محمدجعفر یاحقی‌ و محمدمهدی‌ ناصح‌، مشهد، ۱۳۶۵ش‌.
۶. محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱، ص۴۱۵، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
۷. محمد باقر مجلسی‌، بحار الانوار، ج۸۳، ص۹۰،بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.    
۸. محمد باقر مجلسی‌، ج۸۳، ص۳۰-۳۳، بحار الانوار، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.    
۹. محمد باقر مجلسی‌، بحار الانوار، ج۸۳، ص۱۶۷- ۱۷۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.    
۱۰. محمد غزالی‌، احیاء علوم‌ الدین‌، ج۱، ص۳۵۷- ۳۶۰، بیروت‌، ۱۴۰۶ق‌.
۱۱. احمد بن‌ حنبل‌، مسند، ج۳، ص۷۵، قاهره‌، ۱۳۱۳ق‌.
۱۲. محمد کلینی‌، الکافی‌، ج۲، ص۵۰۶، به‌ کوشش‌ علی‌ اکبر غفاری‌، تهران‌، ۱۳۸۸ق‌.    
۱۳. محمد ابن‌بابویه‌، ثواب‌ الاعمال‌، ج۱، ص۸، به‌ کوشش‌ محمدمهدی‌ حسن‌ خرسان‌، قم‌، ۱۳۶۴ق‌.    
۱۴. محمد حاکم‌ نیشابوری‌، المستدرک‌، ج۱، ص۵۱۲، حیدرآباد دکن‌، ۱۳۳۴ق‌.
۱۵. شرف‌الدین‌ علی‌ استرابادی‌، تأویل‌ الایات‌ الظاهرة، ج۱، ص۲۹۰، قم‌، ۱۴۰۹ق‌.    
۱۶. محمد قرطبی‌، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۱۰، ص۴۱۵-۴۱۶، بیروت‌، ۱۹۶۵م‌.
۱۷. محمد شیخ‌ طوسی‌، التبیان‌، ج۷، ص۵۲، به‌ کوشش‌ احمد حبیب‌ قصیر عاملی‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۱۸. محمد شیخ‌ طوسی‌، التبیان‌، ج۷، ص۱۴۶، به‌ کوشش‌ احمد حبیب‌ قصیر عاملی‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۱۹. محمود زمخشری‌، الکشاف‌، ج۲، ص۷۲۵، قاهره‌، ۱۳۷۳ق‌.    
۲۰. احمد میبدی‌، ج۵، ص۶۸۸، کشف‌ الاسرار، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.
۲۱. سیوطی‌، الدر المنثور، ج۵، ص۳۹۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ق‌/ ۱۹۸۳م‌.    
۲۲. محسن‌ فیض‌ کاشانی‌، الصافی‌، ج۲، ص۱۵، تهران‌، ۱۳۸۷ق‌.
۲۳. احمد میبدی‌، ج۵، ص۶۹۵، کشف‌ الاسرار، تهران‌، ۱۳۶۱ش‌.
۲۴. آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۳، ص۱۲.
۲۵. آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۱۸، ص۱۲۰.
۲۶. حاجی‌خلیفه‌، کشف‌، ج۱، ص۲۱۸.
۲۷. آقابزرگ طهرانی‌، الذریعة، ج۳، ص۱۱-۱۲.



دانشنامه بزرگ اسلامی نویسنده، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باقیات‌الصالحات»، ج۱۱، ص۴۳۹۱.    



جعبه ابزار