• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

بسطام بن مصقلة شیبانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


بسطام بن مَصقَلة بن هبیرة شیبانی، از رجال سیاسی و نظامی عرب در سده اول هجری می باشد.



نسبش به بکربن وائل از قبیله شیبان می رسد
[۱] عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۳، ص۴۸۲.



پدرش نخست از یاران امام علی علیه السلام بود که در سال ۳۸ از سوی ایشان به فرمانداری اردشیر خُرّه، یکی از بخشهای قدیم فارس، گمارده شد؛ اما پس از خیانت به آن حضرت به شام گریخت و جزو وفادارانِ معاویه شد.
[۲] نهج البلاغه، خطبه ۴۴، ترجمه جعفر شهیدی.



روایت‌هایی که از فعالیتهای سیاسی و نظامی و پایان زندگی بسطام در مآخذ تاریخی ثبت شده، به دوره خلافت عبدالملک بن مروان (۶۵ـ۸۶)، پنجمین خلیفه اموی، محدود می شود.
این دوره با نابسامانیهای سیاسی و شورشهای گروههای مختلف بر ضد خلافت اموی یا دشمنی آنها با یکدیگر روبرو بود. بسطام نیز در این کشمکشها برای رسیدن به قدرت فعالیت می کرد.



۴.۱ - فرمانداری عین التَمْر


برای نخستین بار، طبری
[۳] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۷۷۳۷۷۴.    
و بلاذری
[۴] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۲۹۵.
ذیل وقایع سال ۶۸ از او یاد کرده که منصب فرمانداری عین التَمْر را به عهده داشته است.

۴.۲ - کارگزار مصعب بن زبیر


در این سال، عبیداللّه بن حرّ با مَصعَب بن زُبَیر، که بر حجاز و عراق تسلط یافته بود، درگیر شد و به نرسی (حوالی کوفه ) رفت. دهقان آنجا به سوی عین التمر گریخت و بسطام به او پناه داد. ابن حرّ به آنجا حمله برد، بسطام و گروهی از اهالی پایداری کردند، اما سرانجام به اسارت او درآمدند. دهقان با دادن اموالی به ابن حرّ، بسطام و دیگران را آزاد کرد. این روایت، بسطام را در جناح مصعب و از کارگزاران او نشان می دهد.

۴.۳ - کارگزار عبدالملک مروان


در سال ۷۲، بسطام و چند تن دیگر سرِ ابراهیم بن اشتر را که می خواست خلافت اموی را براندازد، نزد عبدالملک مروان بردند
[۵] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۲.
[۶] احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۶.
که نشان می دهد بسطام به هنگام قدرتمند شدن عبدالملک کوشیده است خود را به جناح او نزدیک سازد و جزو کارگزاران او شود.
طبری
[۷] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۸۷۵ ۸۷۸.    
[۸] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۸۸۰.    
ذیل وقایع سال ۷۵، روایتی آورده که این موضوع را تأیید می کند.

۴.۴ - شرکت در جنگ با خوارج


طبق این روایت، به دستور حجّاج، مُهَلَّب و ابن مِخنف به جنگ خوارجی که در رامهرمز بودند رفتند و آنان را به کازرون عقب راندند. بسطام در این جنگ همراه مهلّب بود. پس از کشته شدن ابن مخنف، حجّاج، عتاب بن وَرَقاء را به لشکر مهلّب اعزام کرد، اما به سبب اختلاف شدید عتاب با مهلّب، مهلّب برخی از اهالی کوفه، از جمله بسطام، را با خود همراه کرد و به مخالفت با عتاب واداشت. عتاب ناگزیر بازگشت و مهلّب تا یک سال همچنان با خوارج می جنگید.

۴.۵ - رویگردانی از حجّاج و خلافت اموی


اما روایت طبری، ذیل رویدادهای سالهای ۸۲ و ۸۳ درباره جنگ دیرالجَماجَم ، نشان می دهد که بسطام موضع سیاسی خویش را تغییر داده است؛ از حجّاج و خلافت اموی رویگردان شده و با ابن اشعث، که شورشی عقیدتی را بر ضد حجاج و بنی امیه رهبری می کرد، همکاری بسیار داشته است.
[۹] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۰۸۸۱۰۸۹.    


۴.۶ - شرکت در جنگ دیرالجماجم


در جنگ دیرالجماجم که حدود صد روز به درازا کشید، جَبَلة بن زَحْر، رئیس قاریان ابن اشعث، کشته شد و بسطام جانشین او گردید و نیز سرکرده قبیله ربیعه شد و در این جنگ از خود رشادتها و پایداریها نشان داد، اما سرانجام عقب نشینی کرد و برای تجدید قوا به بصره رفت، سپس با چهارهزار تن کوفی و بصری، به جنگ شامیان رفت، و سرانجام نتوانست در برابر تیراندازان حجّاج دوام بیاورد و بسیاری از سپاهیان او کشته یا اسیر شدند.
[۱۰] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسلة دوم، ص۱۰۸۸۱۰۸۹.    
[۱۱] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم،ص۱۰۹۴.    
[۱۲] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۰۹۸۱۱۰۰.    



از آن پس، ابن اشعث و نیروهایش با نیروهای حجاج پیوسته در جنگ و گریز بودند. در یکی از همین جنگها، در سال ۸۳، در نزدیکی دجله، حجاج به اردوگاه ابن اشعث شبیخون زد که در آن عده بسیاری، از جمله بسطام کشته شدند.
[۱۳] محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۱۲۴ ۱۱۲۵.    




• احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ گویتین، اورشلیم ۱۹۳۶ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بغداد (بی تا).
• عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، چاپ عبدالله عمربارودی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
• محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
• علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران ۱۳۷۱ ش.

 
۱. ↑ عبدالکریم بن محمد سمعانی، الانساب، ج۳، ص۴۸۲.
۲. ↑ نهج البلاغه، خطبه ۴۴، ترجمه جعفر شهیدی.
۳. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۷۷۳۷۷۴.    
۴. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۲۹۵.
۵. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۲.
۶. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۵، ص۳۴۶.
۷. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۸۷۵ ۸۷۸.    
۸. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۸۸۰.    
۹. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۰۸۸۱۰۸۹.    
۱۰. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسلة دوم، ص۱۰۸۸۱۰۸۹.    
۱۱. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم،ص۱۰۹۴.    
۱۲. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۰۹۸۱۱۰۰.    
۱۳. ↑ محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، سلسله دوم، ص۱۱۲۴ ۱۱۲۵.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله بسطام بن مَصقَلة بن هبیرة شیبانی، شماره ۱۳۳۳.    




جعبه ابزار