بطحاء
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بَطْحاء، نام چند منطقه در سرزمین‌های اسلامی می‌باشد. این واژه در
لغت به معنی اعماق دره، مسیل آکنده از سنگ‌ریزه و
زمین فراخ آمده است.
و مناطقی چند به این نام خوانده شده که از آن جمله است.
وادی بطحاء، در یک فرسخی
مکه که در منابع موجود از آن به
ابطح، خَیْف
بنی کنانه و نیز مُحَصَّب یاد کرده‌اند. این
وادی میان مکه و
منی واقع بوده، و از یک سو به
کوه عیره و از سوی دیگر به
کوه حجون منتهی می‌شده است، و از آن روی بدان
بطحا گفته‌اند که
زمین آن از سنگ‌ریزه پوشیده شده بوده است.
ازرقی به حضور
ابراهیم خلیل (علیه‌السلام) در
بطحاء اشاره‌ای کرده است.
پیش از
اسلام بخشی از قبیلة
قریش در آن‌جا می‌زیستند که به همین دلیل به «قریش
بطحاء» معروف بودند؛ این ناحیه تیره‌های عدی‌ّ، جُمَح، تَیْم، سَهم، مخزوم، اسد، زُهره،
عبدمناف،
عبدالدار،
عبدالعزی،
امیه و
هاشم را در برمی‌گرفت.
پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در این منطقه پرورش یافت.
همچنین محلی که
جبرئیل برای نخستین بار بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نازل شد، در
بطحاء قرار داشت.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در راه بازگشت از غزوات و
مناسک حج، بارها در آن‌جا
نماز گزارد
و در همان‌جا بود که به مصاف
قبیله هوازن شتافت.
در روز
فتح مکه نبی‌ِ اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خیمة خود را در
بطحاء برافراشت؛
در همان روز بود که
حُبَیش بن خالد، برادر عاتکه عمه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در
بطحاء کشته شد.
همچنین گفته‌اند که
منصور خلیفه عباسی در
ذیحجه ۱۵۸ق/ ۷ اکتبر ۷۷۵م به هنگام ادای مراسم حج در
بطحاء جان سپرد.
بوستان‌های سبز و خرم و مناطق خوش آب و هوا
بطحاء را تفرجگاه قریشیان ساخته بود. وجود چاه‌های فراوان چون چاه بدر که به دست
هاشم بن عبدمناف، و نیز چاه خم و طوی که به وسیله
عبدالشمس بن عبدمناف در آن‌جا حفر شده بود، نه‌تنها به آبادانی
بطحاء کمک کرد، بلکه در موسم حج، موجبات رفاه و آسایش حجاج را فراهم می‌ساخت.
شهر
بطحاء، در مغرب اوسط از توابع ناحیه تاهرت که از آن‌جا تا
تلمسان ۳ یا ۴ روز راه بود.
محمد ابن تومرت در ۵۱۳ق/۱۱۱۹م به هنگام بازگشت از مشرق ۳ روز با یاران خود در
بطحاء اقامت کرد و سپس
سفر خود را به سوی
فاس ادامه داد. آن‌گاه که عبدالمؤمن خلیفه موحدی قدرت را در دست گرفت،
بطحاء را توسعه داد و در عمران و آبادانی آن کوشید.
دشت وسیع
بطحاء مرکز اصلی کشت
گندم به شمار می‌آمد که از این راه درآمد سرشاری عائد پادشاهی تلمسان می‌شد.
در سده ۸ق/۱۴م به سبب استیلای
ابوالحسن مرینی بر
بطحاء و نیز انقراض سلسله بنی زیان در تلمسان، این شهر رو به ویرانی نهاد و به تدریج خالی از سکنه شد. بعدها عارفی با یاران خود در آن‌جا سکنی گزید. آنان که با
دامپروری و
کشاورزی امرار معاش می‌کردند، نقش بسزایی در آبادانی مجدد منطقه داشتند. شهرت آن عارف به تدریج در سراسر آسیا و افریقا پیچید و بر جمع مریدانش افزوده شد؛ چندان‌که ۵۰۰ تن با او در
بطحاء به سر می‌بردند و همه ساله شمار فراوانی به قصد دیدار وی با نذورات و هدایای خود به
بطحاء روی می‌نهادند.
امروزه ویرانه‌های
بطحاء در مسیر بزرگ‌راه تلمسان به الجزیره به چشم می‌خورد.
منطقة
بطحاء، در نزدیکی
ذوقار که در آن‌جا جنگ ذوقار میان
مسلمانان و سپاهیان
خسرو پرویز رخ داد. در این جنگ که به «یوم
البطحاء» نیز معروف است، پیروزی از آن مسلمانان بود.
بطحاء ابن ازهر، در ۶ میلی
مدینه که
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) در یکی از غزوات خود در آن‌جا
نماز گزارد. بعدها در جایگاه نماز پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) مسجدی احداث شد.
جزیره
بطحاء، واقع در میان
دجله و
فرات می باشد.
(۱) علی ابن اثیر، الکامل فی التاریخ.
(۲) محمد ابن سعد، کتاب الطبقات الکبری، به کوشش زاخاو، لیدن، ۱۳۲۲- ۱۳۲۵ق.
(۳) محمد ابن عبدالمنعم حمیری، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۵م.
(۴) عبدالله ابن قتیبه، عیون الاخبار، بیروت، ۱۳۴۳ق/ ۱۹۲۵م.
(۵) اسماعیل ابن کثیر، البدایة و النهایة، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۶) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
(۷) محمد ازرقی، اخبار مکة، به‌کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، ۱۳۵۲-۱۳۵۷ق.
(۸) علی بیذق، اخبار المهدی ابن تومرت و ابتداء دولة الموحدین، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۲۸م.
(۹) محمد و محمداخضر حجی، حاشیه بر وصف افریقیا.
(۱۰) حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۲۱ق/۱۹۰۳م.
(۱۱) محمد دمشقی، نخبة الدهر، ترجمة حمید طبیبیان، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۱۲) محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدابلسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
(۱۳) محمد بن جریر طبری، تاریخ طبری.
(۱۴) عبدالمؤمن بن عبدالحق، مراصد الاطلاع، به کوشش علی محمد بجاوی، بیروت، ۱۳۷۳ق/۱۹۵۴م.
(۱۵) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۷م.
(۱۶) حسن بن محمد وزان لئون افریقی، وصف افریقیا، ترجمة محمد حجی و محمد اخضر، بیروت، ۱۹۸۳م.
(۱۷) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش باربیه دو منار و پاوه دو کورتی، پاریس، ۱۸۷۱م.
(۱۸) محمد مقدسی، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
(۱۹) یاقوت حموی، معجم بلدان.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بطحاء»، شماره۴۹۱۹.
