• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

زمین‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



زمین جایی است که همه موجودات زنده روی آن زندگی می کنند.




زمین معناى روشن و معروفى دارد؛ جایى که انسانها و جانوران بر روى آن زندگى مى‏کنند. در فقه، زمین گاه بر آنچه از اجزاى آن به شمار مى‏رود، از قبیل خاک، سنگ و ریگ اطلاق مى‏شود، مانند تیمم یا سجده بر زمین و گاه بر مکان و مساحتى مشخص از آن با اضافه، مانند زمین صلح یا زمین خراج، یا با توصیف، مانند زمین شوره زار یا زمین سفت. گاهى نیز زمین گفته مى‏شود و مراد از آن سومین سیاره از سیارات منظومه شمسى است. این اطلاق تنها در پاره‏اى مسائل مستحدثه از قبیل سفر به دیگر سیارات، همچون کره ماه و چگونگى نماز گزاردن در آنها کاربرد دارد که خارج از حوزه این مقاله است؛ زیرا احکام جدید به لحاظ اطلاق سوم، احکام زمین به شمار نمى‏روند. چنان که مراد از أرض الإسلام یا أرض المسلمین، سرزمین و کشور اسلامى و مراد از أرض الکفر و أرض الحرب، سرزمین و کشور غیر اسلامى است و مسائل مربوط به آنها ذیل عنوان «دار الإسلام» و «دار الحرب» آمده است.



از عنوان یاد شده در ابوابى نظیر طهارت، صلات، خمس، جهاد،شرکت، مزارعه، اجاره، احیاء موات و ارث سخن گفته‏اند.




۳.۱ - احکام زمین به لحاظ اطلاق نخست



۳.۱.۱ - پاک کنندگی زمین از نجاست


زمین از مطهرات است؛ بدون تفاوت میان اجزاى مختلف آن از قبیل خاک، ریگ، سنگ، بلکه آجر و گچ در این حکم؛ زیرا همه آنها مصداق زمین به شمار مى‏روند.
[۱] روض الجنان ج۱، ص۴۵۴.
[۳] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.

هرچند در ثبوت حکم یاد شده نسبت به برخى مصادیق، همچون گچ پخته و آسفالت به جهت شک در صدق عنوان زمین بر آنها اشکال شده است.
[۴] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.

بدون شک، کف پا و ته کفش با راه رفتن روى زمین یا کشیدن آن بر زمین پاک مى‏شود. پاک نشدن ته کفش با مسح (کشیدن) به ظاهر کلام برخى قدما نسبت داده شده است.
[۵] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۴-۲۴۵.

آیا روى پا یا کفش کسى که به جهت انحراف در پایش بر آن راه مى‏رود و نیز زانو و دست کسى که در راه رفتن از آن دو استفاده مى‏کند، همچنین نعل چارپا و ته عصا و پاى مصنوعى و چرخ وسیله نقلیه و مانند آن نیز با حرکت و راه رفتن روى زمین پاک مى‏شوند؟ مسئله اختلافى است.
[۸] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
[۹] توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۱۱۶.

به قول برخى، کناره پا یا کفش که به طور متعارف، هنگام گام نهادن بر روى نجاست، نجس مى‏شود نیز با راه رفتن پاک مى‏گردد.
[۱۰] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
[۱۱] فقه الشیعة ج۵، ص۲۵۶.


۳.۱.۲ - شرایط پاک کنندگی زمین


زمین با وجود شرایط زیر پاک کننده است.
۱. زایل شدن عین نجاست. در شرط بودن زوال اثر نجاست؛ یعنى اجزاى ریز غیر محسوس آن اختلاف است.
[۱۳] العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۴۸.

گروهى گفته‏اند: زوال اجزاى ریزى که غالباً با راه رفتن یا به زمین کشیدن زایل نمى‏شوند، شرط نیست.
[۱۴] کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵، ص۳۰۴-۳۰۵.
[۱۶] مصباح الهدی ج۲، ص۲۸۱.

۲. پاک بودن زمین بنابر قول برخى.
[۱۷] ذکرى الشیعة ج۱، ص۱۲۹.
[۱۹] مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
[۲۱] العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۵۶.
برخى دیگر آن را شرط ندانسته‏اند.
۳.خشک بودن زمین به قول بعضى.
[۲۵] مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
بعضى دیگر آن را شرط ندانسته‏اند.
[۲۹] الروضة البهیة ج۱، ص۶۶.

۴. سرایت نجاست از زمین به کف پا یا ته کفش به قول برخى. بنابر این، چنانچه نجاست از غیر زمین به کف پا یا کفش برسد، با راه رفتن روى زمین پاک نمى‏شود.
[۳۰] العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۴۵.
برخى، این شرط را نپذیرفته و قائل به تعمیم حکم شده‏اند.
[۳۲] مصباح الفقیه ج۸، ص۳۲۶.


۳.۱.۳ - احکام پاک کنندگی زمین


در پاک شدن نجاست به وسیله زمین، تفاوتى میان راه رفتن روى آن و مسح بر آن نیست؛ لیکن در اینکه مسح تنها با کشیدن پا یا کفش بر روى زمین موجب طهارت است یا برداشتن سنگى از زمین و کشیدن به محل نجاست و بر طرف کردن آن در حصول طهارت، کفایت مى‏کند، اختلاف است.
[۳۴] کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵،ص ۳۰۲.

پاک شدن، بازوال نجاست بر اثر راه رفتن بر روى زمین حاصل مى‏شود، بدون نیاز به پیمودن مسافتى معین از آن؛ لیکن از برخى قدما نقل شده که راه رفتن به مقدار پانزده گام را شرط حصول طهارت دانسته‏اند.
در حصول طهارت به صرف تماس با زمین بدون راه رفتن یا مسح کردن، در صورت زوال عین نجاست با تماس، یا در فرض نداشتن عین، اختلاف است.
[۳۷] العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۵.


۳.۱.۴ - پاک کنندگی زمین از حدث


زمین در کنار آب یکى از دو بر طرف کننده حدث به شمار مى‏رود.

۳.۱.۵ - چگونگی پاک شدن زمین نجس


زمین نجس با جریان آب جارى یا باران یا کثیر بر آن و زوال نجاست و نیز با تابیدن خورشید برآن و خشک شدن، پاک مى‏شود. لیکن با آب قلیل در صورتى که زمین سست باشد و آب در آن فرورود، بنابر قول به نجاست غساله پاک نمى‏شود.

۳.۱.۶ - احکام سجده بر زمین


در نماز، باید بر زمین یا چیزى که از زمین مى‏روید و خوردنى و پوشیدنى نیست، سجده شود و سجده بر غیر آن دو، جز در حال ضرورت صحیح نیست.

۳.۲ - احکام زمین به لحاظ اطلاق دوم



۳.۲.۱ - اقسام چهاگانه زمین


زمین با رویکرد اسلامى؛ یعنى زمینهایى که تحت سیطره اسلام و حکومت اسلامى قرار گرفته و مسلمانان بر آن دست یافته‏اند، چهار قسم است:
۱. زمینى که صاحبان آن با میل و رغبت و بدون جنگ اسلام آورده‏اند.
۲. زمینى که مسلمانان با جنگیدن با کفار و پیروزى بر آنان به غنیمت گرفته‏اند.
۳. زمینى که صاحبان آن با حاکم اسلامى بر بقاى آن در ملکیت ایشان در ازاى پرداخت جزیه مصالحه کرده‏اند.
۴. زمین انفال
در این مقاله تنها به مسئله ملکیت مطلق زمین مى‏پردازیم.
درباره ملکیت زمین دو دیدگاه کلى وجود دارد. نخست دیدگاهى که قائل به ثبوت ملکیت خاص و شخصى در زمین، همچون سایر اعیان است و مى‏گوید: برخى زمینها ملک شخصى صاحبان آنها- که قبل از قرار گرفتن تحت حکومت اسلامى، مالک آنها بوده‏اند- مى‏باشد؛ برخى دیگر، ملک عموم مسلمانان است که با فتح و پیروزى بر دشمن، بدانها دست یافته‏اند؛ بخش سوم، ملک کسانى است که آنها را احیا کرده‏اند، و پاره‏اى نیز ملک کسانى است که بر بقاى آن زمینها بر ملکیت آنان عقد صلح منعقد شده است.
دیدگاه دوم قائل به عدم ثبوت ملکیت خاص و شخصى نسبت به خود زمین بوده و مى‏گوید: تمامى زمینها ملک امام علیه السّلام است و مردم تنها به اسبابى مالک حق اولویت و اختصاص در استفاده از آنها مى‏شوند.
[۴۲] إقتصادنا ص۴۶۹.


۳.۲.۲ - اسباب تملّک زمین


اسباب تملک زمین از دیدگاه مشهور که قائل به ملکیت شخصى‏اند عبارت است از:
۱. احیا: بدین معنا که چنانچه کسى زمین مواتى را با کشاورزى یا غیر آن احیا کند، مالک آن مى‏شود.
۲. دستیابى با غلبه: بنابر قول مشهور، زمینى که مسلمانان با جنگیدن و غلبه بر دشمن به دست آورده‏اند، با شرایطى ملک همه آنان است.
از این نوع زمین به زمین خراجى نیز تعبیر مى‏شود.
۳. صلح: هرگاه کفار با امام مصالحه کنند که زمینهاى آنان در اختیارشان باشد، زمینهاى مصالحه شده بر ملکیت آنان باقى مى‏ماند و کسى نمى‏تواند مانع بهره بردارى آنان از زمینهاشان گردد.
۴. اسلام آوردن کفار: اگر کفار با میل و رغبت و بدون جنگیدن اسلام آورند، زمینهاشان بر ملکیت آنان باقى مى‏ماند.
بنابر دیدگاه دوم، اسباب یاد شده موجب حق اختصاص و اولویت مى‏شود نه تملّک.

۳.۲.۳ - توابع زمین در ملکیت


معروف میان فقها آن است که مالک زمین، مالک زیر آن تا هر چه پایین رود و مالک فضاى آن تا آسمان است؛
[۴۹] کشف اللثام ج۱۰، ص۱۷۷.

لیکن برخى به آن اشکال کرده و گفته‏اند: مالک زمین، تنها مالک آن مقدار از فضاى فوقانى و زیر زمین است که عرف او را مالک مى‏داند.
[۵۱] مفتاح الکرامة ج۲۰، ص۳۵۹.
[۵۳] مستند العروة (الخمس) ص۵۹-۶۰.

از دیگر توابع زمین، حریم آن است؛ یعنى محدوده‏اى از زمین که بهره بردارى کامل از زمین متوقف بر آن است؛ لیکن در اینکه مالک زمین، مالک حریم زمین نیز هست یا نسبت به آن، تنها حق اولویت پیدا مى‏کند، اختلاف است.
[۵۴] الأنوار اللوامع ج۱۱، ص۱۶۶.
اشهر قول نخست استچنانچه هنگام احیاى زمین، معدنى در آن آشکار گردد، معدن نیز به تبع زمین به ملک احیا کننده در مى‏آید. همچنین است اگر معدن در زمین خریدارى شده کشف گردد.
[۵۷] مفتاح الکرامة ج۱۴، ص۵۵۷.


۳.۲.۴ - زمین و حق اختصاص و اولویت


برخى اسباب، موجب ثبوت حق اولویت و اختصاص نسبت به زمین مى‏شود؛ به گونه‏اى که دیگران نمى‏توانند مانع استفاده صاحب حق از زمین گردند یا بدون اجازه وى در زمین تصرف کنند. این اسباب عبارتند از: تحجیر، اقطاع ، قُرق قرار دادن مکانى از سوى امام علیه السّلام و احیا بنابر قول به عدم حصول ملکیت با آن.

۳.۲.۵ - زمین و خمس


به زمین کشاورزى‏اى که کافر ذمى از مسلمانان مى‏خرد، خمس تعلّق مى‏گیرد. در تعلق خمس به زمینى که از غیر راه خرید، مانند هبه به ذمّى انتقال مى‏یابد و نیز زمین غیر مزروعى مانند خانه و مغازه، اختلاف است.
[۶۰] مستمسک العروة ج۹، ص۵۰۶-۵۰۹.


۳.۲.۶ - زمین و اجاره


بنابر قول مشهور، اجاره دادن زمین جهت کشت گندم یا جو در برابر همان محصول از زمین، صحیح نیست.
[۶۱] غایة المرام ج۲، ص۲۶۷.

برخى قائل به کراهت آن شده‏اند.
[۶۲] النخبة ص۲۰۳-۲۰۴.
[۶۳] الشرح الصغیر ج۲، ص۱۸۳.
در اینکه حکم یاد شده‏اختصاص به گندم و جو دارد یا همه محصولات زمین اجاره‏اى را دربر مى‏گیرد، اختلاف است.
[۶۴] مستمسک العروة ج۱۲، ص۱۱۸.
[۶۵] تفصیل الشریعة (الإجارة) ص۵۴۸.

کلمات بسیارى از فقها اطلاق دارد و شامل هر نوع محصولى مى‏شود.
[۶۸] إصباح الشیعة ص۲۷۱.
[۶۹] تحریر الأحکام ج۳، ص۹۵.
بلکه برخى، اجاره زمین در برابر بخشى از محصول زمین، اعم از محصول زمین اجاره‏اى و غیر آن را صحیح ندانسته‏اند.
[۷۳] مستند العروة (الإجارة) ص۳۳۰.


۳.۲.۷ - زمین و ارث زوجه


به قول مشهور، زوجه از زمین؛ اعم از عین و قیمت آن، ارث نمى‏برد. البته در اختصاص حکم یاد شده به زوجه‏اى که از زوج فرزندى ندارد، اختلاف است.
[۷۴] رسائل الشهید الثانى ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰.


۳.۲.۸ - دیگر احکام زمین


واجب است مرده مسلمان در دل زمین دفن شود و قرار دادن جسد در صندوق و مانند آن، بدون زیر خاک نهادن جسد کفایت نمى‏کند.
محدوده‏اى از زمین اطراف کعبه که حرم نامیده مى‏شود، از حرمتى خاص برخوردار است، مانند احرام بستن جهت ورود به آن محدوده و حرمت شکار و قطع گیاهان آن.
نماز گزاردن در سرزمینى که در آن عذاب واقع شده، مانند سرزمین بابلو بیداء و نیز زمین شوره زار مکروه است.
سکونت کفار در سرزمین جزیرة العرب بنابر قول مشهور جایز نیست.



 
۱. روض الجنان ج۱، ص۴۵۴.
۲. جواهر الکلام ج۶، ص۳۰۳.    
۳. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.
۴. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۶.
۵. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۴-۲۴۵.
۶. مستمسک العروة ج۲، ص۶۲-۶۵.    
۷. جواهر الکلام ج۶، ص۳۰۷.    
۸. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
۹. توضیح المسائل مراجع ج۱، ص۱۱۶.
۱۰. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۷.
۱۱. فقه الشیعة ج۵، ص۲۵۶.
۱۲. جواهر الکلام ج۶، ص۳۱۰-۳۱۱.    
۱۳. العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۴۸.
۱۴. کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵، ص۳۰۴-۳۰۵.
۱۵. مستمسک العروة ج۲، ص۷۲.    
۱۶. مصباح الهدی ج۲، ص۲۸۱.
۱۷. ذکرى الشیعة ج۱، ص۱۲۹.
۱۸. جامع المقاصد ج۱، ص۱۷۹.    
۱۹. مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
۲۰. جواهر الکلام ج۶، ص۳۰۸.    
۲۱. العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۵۶.
۲۲. الروضة البهیة ج۱، ص۳۱۲.    
۲۳. مستند الشیعة ج۱، ص۳۳۸.    
۲۴. جامع المقاصد ج۱، ص۱۷۹.    
۲۵. مسالک الأفهام ج۱، ص۱۳۰.
۲۶. الحدائق الناضرة ج۵، ص۴۵۸.    
۲۷. جواهر الکلام ج۶، ص۳۰۹.    
۲۸. نهایة الإحکام ج۱، ص۲۹۱.    
۲۹. الروضة البهیة ج۱، ص۶۶.
۳۰. العروة الوثقى‏ ج۱، ص۲۴۵.
۳۱. منهاج الصالحین (خویى) ج۱، ص۱۲۳.    
۳۲. مصباح الفقیه ج۸، ص۳۲۶.
۳۳. جواهر الکلام ج۶، ص۳۰۸.    
۳۴. کتاب الطهارة (شیخ انصارى) ج۵،ص ۳۰۲.
۳۵. مستمسک العروة ج۲، ص۶۶.    
۳۶. جواهر الکلام ج۶، ص۳۱۱.    
۳۷. العروة الوثقى ج۱، ص۲۴۵.
۳۸. المهذب البارع ج۱، ص۲۶۲.    
۳۹. الحدائق الناضرة ج۵، ص۳۷۸.    
۴۰. جواهرالکلام ج۸، ص۴۱۱.    
۴۱. تحریر الأحکام ج۲، ص۱۶۹-۱۷۱.    
۴۲. إقتصادنا ص۴۶۹.
۴۳. جواهر الکلام ج۲۱، ص۱۵۷.    
۴۴. جواهر الکلام ج۲۱، ص۱۷۱-۱۷۴.    
۴۵. جواهر الکلام ج۲۱، ص۱۷۵.    
۴۶. المبسوط ج۸، ص۱۴۰.    
۴۷. الدروس الشرعیة ج۳، ص۳۴۷.    
۴۸. الروضة البهیة ج۴، ص۱۸۶.    
۴۹. کشف اللثام ج۱۰، ص۱۷۷.
۵۰. جواهر الکلام ج۲۶، ص۲۸۳.    
۵۱. مفتاح الکرامة ج۲۰، ص۳۵۹.
۵۲. کتاب الصلاة (نائینى) ج۲، ص۴-۵.    
۵۳. مستند العروة (الخمس) ص۵۹-۶۰.
۵۴. الأنوار اللوامع ج۱۱، ص۱۶۶.
۵۵. جواهر الکلام ج۳۸، ص۳۴-۳۶.    
۵۶. مسالک الأفهام ج۱۲، ص۴۰۷.    
۵۷. مفتاح الکرامة ج۱۴، ص۵۵۷.
۵۸. جواهر الکلام ج۳۸، ص۱۱۳-۱۱۴.    
۵۹. جواهر الکلام ج۱۶، ص۶۵-۶۶.    
۶۰. مستمسک العروة ج۹، ص۵۰۶-۵۰۹.
۶۱. غایة المرام ج۲، ص۲۶۷.
۶۲. النخبة ص۲۰۳-۲۰۴.
۶۳. الشرح الصغیر ج۲، ص۱۸۳.
۶۴. مستمسک العروة ج۱۲، ص۱۱۸.
۶۵. تفصیل الشریعة (الإجارة) ص۵۴۸.
۶۶. الخلاف ج۳، ص۵۱۸.    
۶۷. کتاب السرائر ج۲، ص۴۷۷.    
۶۸. إصباح الشیعة ص۲۷۱.
۶۹. تحریر الأحکام ج۳، ص۹۵.
۷۰. الروضة البهیة ج۴، ص۲۷۵.    
۷۱. جامع المقاصد ج۷، ص۳۱۵.    
۷۲. جواهر الکلام ج۲۷، ص۱۲.    
۷۳. مستند العروة (الإجارة) ص۳۳۰.
۷۴. رسائل الشهید الثانى ج۱، ص۴۴۹-۴۵۰.
۷۵. مسالک الأفهام ج۱۳، ص۱۸۴-۱۹۵.    
۷۶. جواهر الکلام ج۴، ص۲۹۰.    
۷۷. الرسائل الشریف المرتضى‌ ج۴، ص۸۲.    
۷۸. منتهى المطلب ج۴، ص۳۴۹.    
۷۹. العروة الوثقى ج۲، ص۳۹۹.    
۸۰. جواهر الکلام ج۲۱، ص۲۸۹-۲۹۱.    




فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۴، ص۲۶۸-۲۷۳.    





جعبه ابزار