تاریخ ایلچی نظام شاه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ ایلچی نظام شاه، کتابی به
فارسی در
تاریخ عمومی، تألیف خورشاه بن قباد حسینی معروف به ایلچی نظام شاه (متوفی ۹۷۲) است.
این
کتاب به
تاریخ خورشاه، و تاریخ قطبی نیز معروف است.
تاریخ ایلچی نظام شاه، از ابتدای خلقت تا زمان
مرگ مؤلف را دربرمی گیرد و از این لحاظ می‌توان آن را با روضة الصفا تألیف میرخواند و حبیب السیر تألیف خواندمیر مقایسه کرد.
رویداد‌های تاریخی در این کتاب به ترتیب سلسله‌های پادشاهی
ایران تدوین شده است.
این کتاب، مشتمل است بر مقدمه و هفت مقاله که هریک از مقالات دارای چند گفتار است.
مقدمه شامل تعریف تاریخ و فواید مطالعه آن، سبب تألیف کتاب، سبب آفرینش
حضرت آدم علیه‌السلام و ذکر اولادش تا زمان
طوفان نوح است.
مقاله اول مشتمل است بر پنج گفتار در بیان تاریخ ملوک
عجم از پیشدادیان تا ساسانیان ، ملوک
یمن و قیصران
روم و شرح حال انبیایی که هم زمان با این سلسله‌ها ظهور کرده‌اند؛
مقاله دوم در پنج گفتار، در ذکر تولد و
بعثت و
هجرت و
غزوات پیامبر اکرم ،
خلافت اصحاب ،
امامت ائمه اطهار علیهم‌السلام، وقایع زمان
بنی امیه و خلافت
بنی عباس است.
در این مقاله دیدگاه‌های شیعی مؤلف بوضوح دیده می‌شود؛
مقاله سوم در سیزده گفتار، در شرح رویداد‌های تاریخی دودمان‌های هم روزگار خلافت عباسی است، از جمله طاهریان، صفاریان، سامانیان، زیاریان، بویهیان، غزنویان، غوریان، اسماعیلیان، سلجوقیان، ملوک نیمروز (سیستان)، ملوک کرت، اتابکیان، خوارزمشاهیان و قراختائیان؛
مقاله چهارم شامل چهار گفتار در ذکر سلاطین ترکستان، ظهور چنگیز،
حکومت هولاکوییان و مظفریان؛
مقاله پنجم در سه گفتار در باره ظهور تیمور، حکومت فرزندان وی و گورکانیان
هند است؛
مقاله ششم شامل پنج گفتار در باره فرمانروایان قراقوینلو، آق قوینلو، ظهور شاه اسماعیل، سلطنت شاه طهماسب، حکام محلی
شیروان ،
گیلان ،
طبرستان ،
خوزستان و سلاطین دیار روم است.
این مقاله به دلیل نزدیکی به زمان مؤلف، ارزش تاریخی بیشتری دارد؛ از جمله، مطالب مربوط به تاریخ شاه طهماسب و روابط وی با هند از اعتبار ویژه‌ای برخوردار است.
مؤلف در این مقاله رویدادهایی را ذکر کرده که در دیگر منابع تاریخی کمتر دیده می‌شود.
یک سال ونیم حضور وی در اردو‌های شاه طهماسب، این مقاله را به گنجینه‌ای مهم و قابل استناد در تاریخ صفوی بدل کرده است؛
مقاله هفتم مشتمل است بر پنج گفتار در باره تاریخ سلاطین هندوستان از زمان ظهور
اسلام تا زمان مرگ مؤلف.
ارزش تاریخی گفتار‌های این مقاله یکسان نیست و شرح رویدادها هرچه به زمان مؤلف نزدیک‌تر می‌شود، زنده‌تر می‌گردد ــ بویژه تاریخ بهمنیان دکن، قُطُب شاهیان و نظام شاهیان و روابط سیاسی آنان با دربار شاهان ایران اهمیت بسزایی دارد.
نثر تاریخ ایلچی نظام شاه، مرسل و بدون اطناب است.
مؤلف در جای جای مقدمه و متن از
آیات و
احادیث و گاه از اشعار و امثله
عربی استفاده کرده، گاه نیز برای بیان دیدگاه‌های خود از اشعار فارسی بهره گرفته که احتمالاً برخی از آن‌ها سروده خود اوست.
نظام شاه در شرح رویدادها به تناسب منبع مورد استفاده خود، گاه تقویم عربی، گاه فارسی و گاه ترکی به کار برده و هرچند کوشیده است که مدت حکومت سلاطین افسانه‌ای و نبوت پیامبران را مشخص کند، مدت‌های تعیین شده سندیت و اعتبار ندارند.
یکی دیگر از ویژگی‌های کتاب، ذکر منابع و مآخذ در مقدمه و در متن مقالات است.
مؤلف در هر مقاله از مهمترین منابع مربوط به سلسله‌ها و نبوت پیامبران بهره گرفته است، با وجود این بیشترین تکیه وی بر آثاری همچون تاریخ طبری، جامع الحکایات، جامع التواریخ جلالی، مجمع الروایات، مختصر بیضاوی، قصص الانبیاء، عیون التواریخ، روضه الشهداء، عمده الطالب، الفصول المهمّه، بحر مناقب، کشف الغمه، معجم فی الاخبار، لب التواریخ و روضه الصفا بوده است
و چه بسا قسمت‌های بسیاری از کتاب‌های مذکور را به صورت خلاصه آورده است،
در بسیاری جا‌ها نیز از تاریخ گزیده و ظفرنامه و حبیب السیر استفاده کرده و از آن‌ها اسم برده است.
تاریخ دقیق آغاز تألیف این کتاب را نمی‌توان تعیین کرد، اما تألیف آن بیش از بیست سال طول کشیده است.
به نوشته مؤلف، وقتی قیابیگ قورچی در ۹۴۱ از جانب شاه صفوی به سفارت به دربار معزالدین قطب شاه (والی بنگال) رفت، کتاب تذکره شاه تهماسب را نیز ضمیمه هدایا کرد و نظام شاه که به تألیف تاریخ خود مشغول بود، بعضی از اخبار و حکایت‌های این تذکره را در کتاب خود آورد.
تاریخ اتمام کتاب، ۹۷۲، در گُلکنده، چند ماه پیش از مرگ مؤلف، ذکر شده است.
از تاریخ ایلچی نظام شاه چند نسخه خطی در کتابخانه مرکزی دانشگاه
تهران ، کتابخانه ملی
تبریز ، کتابخانه‌ای خصوصی در
عشق آباد و موزه
بریتانیا و موزه سالار جنگ موجود است.
گفتار چهارم از مقاله ششم این کتاب را نخستین بار شارل شفر در > منتخبات فارسی < به همراه ترجمه [[فرانسه]] آن در 1885 در [[پاریس]] منتشر کرد.
همچنین بخش صفویه آن (از آغاز تا سال ۹۷۲) را محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه دا در ۱۳۷۹ش در تهران به چاپ رسانده‌اند.
________________________________________
منابع :
(۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یوابرگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ش ـ.
(۲) خورشاه بن قبادالحسینی، تاریخ ایلچی نظام شاه، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش ۲۳۵۱۳ Add، میکروفیلم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۷۵.
(۳) ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران ۱۳۷۰ش.
(۴) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطّی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۳۰۷۶.
