تاریخ سیستان تا عصر صفوی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
احیاء الملوک، کتابی به
زبان فارسی متضمن تاریخ
سیستان از قدیم‌ترین روزگاران تا
سال ۱۰۲۸ تالیف ملک شاه حسین بن ملک غیاث الدین محمد بن ملک محمود سیستانی، از شاه زادگان و امیران سیستانی اوایل
قرن یازدهم هجری، معاصر
صفویه ، وی خود را از اعقاب صفاریان به شمار آورده است. اثر او در ۱۰۲۷ مقارن پادشاهی شاه عباس اول، نوشته شده و در آن، حوادث تاریخ که در سیستان روی داده، به تفصیل تمام گزارش و بعدها شرح وقایع سال ۱۰۲۸ بر آن افزوده شده است.
احیاء الملوک، حاوی یک مقدمه، سه فصل و خاتمه است. مقدمه در بیان حال دانشمندان، راویان
حدیث ، مفسران، زاهدان و شاعران نامدار سیستان و نسب پادشاهان آن جا و برخی غرایب و عجایب آن
سرزمین است. فصل اول در ذکر گروهی است که از زمان بنای سیستان تا ظهور
اسلام در آنجا لوای بزرگی برافراخته‌اند و احوال برخی از امرای عرب که در آن جا
حکومت داشته‌اند. در ضمن این فصل؛ مشتمل است بر تاریخ افسانه‌ای سیستان و بیشتر ماخوذ از
تاریخ سیستان.
فصل دوم، در وقایع حالات اولاد کسری است که پس از استیصال عجم و
دولت اسلامی به سیستان آمده‌اند و ظهور صفاریان تا زمان ملک قطب الدین محمد ثالث، فصل سوم از مزمان ملک قطب الدین محمد است تا عصر مولف و تاریخ ختم تالیف کتاب؛ یعنی سال ۱۰۲۸ ه. ق خاتمه در شرح وقایعی است که مولف خود عینا و شخصا مشاهده کرده و به ضبط دقیق آنها پرداخته است.
بخش عمده و بیشتر محتویات این تاریخ؛ شامل شرح تفصیلی وقایع سیستان از روزگار پس از
مرگ امیرتیمور گورکان تا عصر مولف است. در این کتاب، نامی بیش از ۱۲۵ نام آمده که اغلب خود را از اولاد ساسان و
نسل انوشیروان می‌دانستند.
در تاریخ سیستان کتب متعددی تا عصر ملک حسین تالیف شده، لیکن بیشتر آنها، به جز کتاب مشهور تاریخ سیستان از مولفی ناشناخته، که در حدود سال ۷۰۰ پدید آمد در دسترس مولف نبوده‌اند. از این رو، بسیاری از مطالب اثر او از همان تاریخ سیستان اقتباس شده است. برخی از منابع و ماخذی که مولف از آنها بهره برده، امروز در دست نیست، از جمله آنها کتاب‌هایی است مخصوص به تاریخ سیستان که نام برخی ذیل آورده می‌شود: تاریخ سیستان به
زبان عربی از ابوعبدالله از راویان
ثقه حدیث و ترجمه فارسی آن، اثر ابومحمد، که در زمان شاه قطب الدین علی صورت گرفته است. تاریخ سیستان نوشته امیرفاضل امیر محمد امیر مبارز جد مادری مولف، تاریخ سیستان از محمود یوسف اصفهانی، مولف از برخی تواریخ عمومی چون تاریخ گزیده حمدالله مستوفی، ترجمه تاریخ یمینی، جهان آرای قاضی احمد غفاری، بهمن نامه، حبیب السیر و چند کتاب دیگر نیز بهره برده است.
بدین قرار احیاء الملوک متضمن مباحثی در تاریخ سیستان است که بخشی از آنها منحصر به آن است. از جمله حوادث عصر مولف متضمن اطلاعات فراوان و گرانبهایی از سیستان آن دوره به ویژه در باب طبقات مردم، از میرزایان، یاران، منشیان، کتابداران، سرخیلان، سادات، حقه بازان، خیال بازان، شبگردان، قصه خوانان، کشتی گیران، معرکه آرایان و سایر اقشار اجتماعی سیستان، همچنین آگاهی‌هایی در باب زندگی اقتصادی مردم
سیستان به خصوص در هنگامه پریشانی و عسرت و سختی ناشی از حمله ازبکان.
مولف، با موشکافی و دقت، بسیارای از مسائل ناشناخته مربوط به
تاریخ ایران دراین دوره‌ها را با ذکر جزئیات شرح داده است. البته، دیدگاه او در گزارش حوادث عصری؛ همانند اغلب مورخان خالی از اغراض خاص نیست. به خصوص در مواردی که قضایا به شخص خود او مربوط می‌شود، قضاوتش گاه یک جانبه است و باید با احتیاط تلقی شود. مولف در ضبط سنوات گاه دچار اشتباه شده، مثلا سال مرگ
شاه طهماسب را ۹۸۳ ه. ق نوشته است. نثر احیاء الملوک پیراسته و روان نیست. هدف او هم نوشتن تاریخ بود، به رغم آشنایی با فنون ادبی، در قید آراستن نشر کتاب نبوده است.
از احیاء الملوک تنها یک نسخه خطی بر جای مانده که در کتابخانه موزه بریتانیا نگهداری می‌شود.
مصحح کتاب آقای منوچهر ستوده، مقدمه مفصلی بر کتاب نوشته و حواشی و تعلیقاتی به انتهای آن افزوده و بسیاری از مشکلات متن را گشوده است.
در پایان کتاب فهرست‌های متعدد؛ از جمله برای
آیات ،
احادیث و کلمات قصار، سلسله‌ها، ایلات، طوایف، تیره‌ها، طبقات اجتماعی، لغات و اصطلاحات، سنوات مذکور در متن آمده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
