تاریخ مصر لیوحنا النقیوسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ مصر لیوحنا النقیوسی رؤیة قبطیة للفتح الاسلامی،
ترجمه و تحقیق عمر صابر احمد عبدالجلیل استاد زبان‌های سامی
دانشگاه قاهره بر کتاب یک اسقف مسیحی است. عبدالجلیل این کتاب را از زبان حبشی به
عربی برگردانده است. این کتاب از ارزش تاریخی بالایی برخوردار است، چرا که از فتح اسلامی
مصر و اتفاقات پس از آن خبر داده است و گزارشات او بسیاری از زوایای مبهم در
تاریخ این مقطع زمانی را توضیح می‌دهد.
کتاب، متشکل از یک مقدمه، سه باب و یک خاتمه است. در مقدمه، ویژگی نسخه‌های خطی موجود و مطالب کتاب شرح شده است. باب اول در دو فصل به شرح حال زندگی و عصر یوحنا النقیوسی و روش کتابت تاریخی او و در باب دوم و سوم به ترتیب اصل کتاب و لغت نص اصلی را مورد مطالعه قرار داده است. خاتمه نیز مشتمل بر نتایج حاصله از این مطالعه است.
این اثر از مهم‌ترین و اولین مصادر تاریخی است که در بخشی از آن فتح مصر توسط مسلمانان و اتفاقاتی که مورخین دیگر به آن نپرداخته‌اند، آمده است. اهمیت این اثر به حدی است که آلفرد بتلر در کتابش فتح العرب لمصر تاریخ مذکور را در صورت عدم دستیابی به این کتاب غیر ممکن می‌شمارد. گزارشاتی که یوحنا از تاریخ مصر قدیم و جغرافیای آن و اسامی شهرها و تاریخ آنها می‌دهد، نیز حائز اهمیت است؛ البته این اثر مانند سایر آثار بشری از اشکال خالی نیست. در ذکر اخبار آخر فتح اسلامی سیاق روایت تاریخی رعایت نشده است و خلط صورت گرفته است. همچنین در ذکر وقایع و اعلام و اماکن جغرافیایی اضطراب وجود دارد. خلاصه مطالب کتاب به ترتیب ابواب بدین شرح است:
فصل اول:
درباره یوحنا نقیوسی و شرح احوال اوست. در کتاب سیر الآباء البطارکه تالیف ساویرس بن المقفع نیز از وی نام برده شده و از او به عنوان شخصیتی دینی، ادبی و تاریخی و همچنین نیکوکار و مدبر یاد شده است. اسقف شهر نقیوس بوده و نقش مهمی در مصالح کنیسه مصر در عهد خود داشته است. او مدت طولانی عمرش را- از نیمه دوم
قرن هفتم میلادی تا بخش اعظم قرن هشتم- هم عصر با
حکومت والیان در مصر بوده است. این عصر با ولایت
عمرو بن عاص آغاز می‌شود. او همچنین با عبدالعزیز بن مروان که از مشهورترین والیان مصر، هم عصر بوده است.
فصل دوم:
در این فصل از کتاب، شیوه و روش او در کتابت تاریخی بیان شده است. از آنجا که او از بزرگان مسیحی عصر خود است، بدون شک در کتابت تاریخ از دو جهت تاثیر پذیرفته است: ۱- از فکر مسیحی ۲- شیوه کتابت تاریخی عصر خود.
اولین کسی که
تاریخ کلیسا را نوشت، ایو زیبیوس بود که شیوه کار او در تدوین تاریخ
مسیحیت تثبیت شد و کتاب او به مثابه نمونه‌ای برای مورخین پس از او قرار گرفت. تاثیر پذیری یوحنا نقیوسی از نمونه فوق نیز با بررسی عناصر تاریخی این اثر روشن می‌شود، او تاریخ خود را از خلال قصه وارده در عهد قدیم از
آدم و
حوا و فرزندان آنها و
بنی اسرائیل و خروج آنها از مصر به دست
موسی کلیم الله، پس از تحمل عذاب به دست مصریان آغاز کرده است. سپس به خبر مولد مسیح و مصائبی وارده از جانب مسیحیان به ایشان، منتقل می‌شود تا اینکه در آخر به فتح مصر توسط
مسلمانان می‌رسد. وی در جاهای زیادی از کتاب، معجزاتی که توسط قدیسین واقع شده را گزارش می‌کند.
نقیوسی در تقسیم بندی اخبار تاریخی خود نیز از ایوزیبیوس پیروی کرده است. زمان بندی مطالب هر دو یکی است که هر کدام با حکم امپراتور یا اسقف مشهوری مطابقت دارد و در خلال هر کدام مجموعه‌ای از اخبار آمده است که غالبا بین آنها اتصالی وجود ندارد و در بسیاری از موارد این اخبار را در جملاتی غیر مرتبط به هم توضیح داده است. در جمله‌ای از شخصی معین در
مکان معینی و در جمله بعد از شخص دیگری و مکانی که با مکان اول کاملا متفاوت است، خبر می‌دهد.
این اسقف مسیحی در مواضع متعددی از کتاب به مدد مذهب اعتقادی خود نظراتی داده است؛ اما در موارد زیادی نیز دیدگاه‌های معتقدین به سایر مذاهب را آورده و عاطفه مذهبی، او را از حریت فکری،
عدالت و انصاف دور نکرده است. دیدگاه او در رابطه با اخبار فتح اسلامی نیز در ابتدا متناقض به نظر می‌رسد؛ چرا که گاه از سنگدلی
مسلمانان و گاهی از مهربانی آنها خبر می‌دهد و در جای سومی نیز بدون مناسبت ناسزا می‌گوید. با تامل در تاریخ نص حبشی که در دست ماست روشن می‌شود که مترجم حبشی از جانب خود احساسات دینی خود را به نصی که در دست ماست، اضافه کرده است. علاوه بر اینکه اسلوب نص در بخش آخر که مربوط به فتح اسلامی است با پیش از آن متفاوت است و در آنجا مانند ناسزاهایی که در این بخش ذکر کرده، دیده نمی‌شود.
منابع مورد استفاده نقیوسی و شیوه وی نیز قابل تامل است.
اولین منبع تاریخی او کتاب مقدس است که در این مورد به سه گونه عمل کرده است: ۱- نقل بدون واسطه از کتاب مقدس ۲- استشهاد به کلام یکی از قدیسین ۳- نص فقرات از خود اوست. در بخش تاریخ مصر قدیم بر مصادر دشوار و غیر معتمدی اعتماد کرده است؛ اما محقق کتاب معتقد است که خردهای بر او نمی‌توان گرفت، چرا که او فرزند زمان خود است و در آن زمان از وسایل تحقیق علمی که امروزه در اختیار ماست، خبری نبوده است. علاوه بر اینکه همان گونه که خودش گفته است، او در صدد نقل از مصادر گذشته بوده و بنای بر نقد آنها را نداشته است. دیگر آنکه منابع تاریخی او مورد استناد همه مورخین پس از او نیز بوده است.
در این بخش، اصل کتاب تاریخ مصر به همراه پاورقی‌های محقق آمده است. نقیوسی کتابش را با مقدمه مختصری آغاز و در ۵۶ باب ارائه نموده است. گزارش فتح مصر توسط لشکر
اسلام و وقایع پس از آن از باب ۴۷ آغاز می‌شود. او مسلمانان را با لفظ بربر نامیده است که این به جهت تعصب نویسنده یا مترجم حبشی و به تبعیت از تواریخ
یونان و
روم بوده است که دشمنانشان را با این لفظ می‌خوانده‌اند. محقق ترجمه حبشی را با ترجمه‌های انگلیسی و فرانسوی مطابقت داده است. پاورقی‌های کتاب حاکی از زحمات فراوان عمر صابر عبدالجلیل در ترجمه و تصحیح آن دارد. او بسیاری از عبارات را به مترجم حبشی نسبت می‌دهد و با ذکر عین عبارت، نص یوحنا را مخالف آن می‌داند. کتاب با یک خاتمه پایان می‌یابد که البته این بخش را مترجم حبشی به کتاب افزوده است و در نسخه اصلی نبوده است.
همان گونه که در بخش‌های پیشین اشاره شد، لغت، نص اصلی یکی از مسایلی که مورد بحث قرار گرفته است. محقق کتاب بر خلاف اکثر محققان قایل به عربی بودن نص اصلی است. وی روابط بین اعراب و مصریان و نیز وضوح تاثیرات
لغت عرب در نص حبشی و نیز عدم وجود قرینه و دلیل بر غیرعربی بودن نص اصلی را دلیل بر نگارش کتاب نقیوسی به عربی می‌داند. در این بخش از کتاب این دلایل را با ذکر شواهد و مثال‌هایی به تفصیل شرح کرده است.
خاتمه در واقع خلاصه‌ای از مهم‌ترین مطالب کتاب است که در ضمن ۱۳ شماره ارائه شده است.
صابر عبدالجلیل، در مقدمه با اشاره به اینکه دست نویس نقیوسی موجود نیست؛ اولین نسخه موجود از این کتاب را ترجمه این اثر از
زبان عربی به حبشی در قرن ۱۷ میلادی می‌داند. در اینکه نص اصلی به یونانی، قبطی، یا اینکه نقیوسی بخش مربوط به مصر را به یونانی و بخش مربوط به خارج از مصر را به قبطی نوشته است، اختلاف نظر وجود دارد. نویسنده احتمال چهارمی را طرح کرده و آن را قوی می‌داند که نص عربی مورد استفاده مترجم حبشی، نص اصلی بوده باشد. در پایان کتاب فهرست منابع عربی و غیر عربی و فهرست مطالب آمده است. آدرس مطالب هر صفحه نیز در پاورقی ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
