تاریخ کامل ایران (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تاریخ کامل ایران تالیف سرجان ملکم، اثری تحقیقی است در تاریخ عمومی
ایران ، که برای مردم انگلستان نوشته شده و شامل مطالبی است در مورد حدود و جغرافیای ایران، حکام و سلاطین آن از مهابادیان و پادشاهان قبل از کیومرث تا
زندیه و
قاجاریه ، عرب و شبه جزیره عربستان، آثار باستانی، آداب و رسوم، وضعیت اقتصادی،
مذهب ، علوم و هنر، طبقات اجتماعی و... در ایران. این اثر، در سال ۱۸۱۵ م به
زبان انگلیسی تالیف و در ۱۲۸۷ م توسط میرزا اسماعیل حیرت، به فارسی ترجمه شده است.
سه مقدمه از علی اصغر عبداللهی، محمد اصفهانی و مترجم در شرح حال مؤلف، شیوه تصحیح و سبب ترجمه کتاب آغازگر مباحث می‌باشد.
مطالب، به صورت تاریخ عمومی و به ترتیب و توالی سلسله‌های حکومت گر ایران، در دو جلد، در قالب یک مجلد، در بیست و شش فصل تدوین شده‌اند.
با آنکه گاهی ابهام و نارسایی‌هایی در عبارات وجود دارد و درک مطلب به دشواری امکان پذیر است، ولی بیشتر جمله پردازی‌ها، ادیبانه و درک مطالب سهل الوصول است.
بسیاری از اشارات، کنایات و ملاحظاتی را که مؤلف در باب تاریخ نویسی ایران، مطالعه تواریخ متفرقه، افسانه نویسی یا تبدیل سلسله‌ای از سلاطین به سلسله دیگر نوشته، گویا مترجم، به واسطه ملاحظاتی، از قلم انداخته و مصحح نیز به همان گونه، آنها را آورده است. اما در بعضی از جاها که برخی عبارات از قلم افتاده و به نظر مصحح، ادای مطلب موقوف بر آنها بوده، توسط او افزوده شده است.
این اثر، مدت‌ها در مدارس
هند تدریس می‌شده و مزین به تصاویری از پادشاهان
ایران از جمله کیومرث، سیامک، شاهان صفوی، قاجار و... است.
مزیت خاصی که این کتاب بر نسخ سابق خود دارد، فهرست مطولی از تمام مطالب مندرج است که خوانندگان را در یافتن مطالب مورد نظر یاری می‌کند.
مقدمه مفصل عبداللهی، به ارائه شرح حالی از مؤلف و آثار او، منابع تاریخ ایران، نوشته‌های مدرسی چهاردهی و عبد الحسین سپنتا در مورد حیرت و روش او در
ترجمه کتاب پرداخته و در ضمن آن، دو معاهده‌ای را که ملکم از طرف انگلستان با حاجی ابراهیم خان منعقد کرد را ذکر کرده است.
اصفهانی در دیباچه خود، ضمن بیان این مطلب که این اثر تاریخی، به جهت آگاهی از وقایع ایام سلف و اطلاع بر امور و حالات گذشتگان، کتابی است بی نظیر و صحیفه‌ای بی بدیل، چرا که علاوه بر اختصار عبارات، حفظ مساوات و عدم طرف داری و خالی بودن از حشو و زواید، خصایصی دارد که در بسیاری از کتب مدون یافت نمی‌شود ولی با این حال، از خرده بینان ایرانی و مدرسان هند و تورانی پوشیده نیست که خالی از اغلاط نحویه و خطاهای املاییه نبوده و عبارات آن، در بسیاری از جاها، مبهم و بعضی از اصطلاحات آن، غیر کاربردی است.
مقدمه مترجم، به ذکر سبب ترجمه کتاب و اینکه به خواهش محمد اسماعیل خان وکیل الملک از گولد اسمیت انجام گرفته، اختصاص دارد.
فصل اول: به بیان حدود و ثغور جغرافیایی و اوضاع طبیعی ایران پرداخته و در مورد مردم
ایران می‌گوید: در کمتر ملکی مردمی قوی تر، چالاک تر و خوش ترکیب تر از اهالی آن یافت می‌شود و در مورد حیوانات آن معتقد است «جانوران این ملک، خصوص اسب و سگ، خیلی بزرگ، قوی و خوش صورت می‌شوند».
فصل ۲ تا ۷: سلسله‌های پادشاهی ایران از جمله پیشدادیان (هوشنگ، طهمورث، جمشید، ضحاک و...) ، کیانیان (کی قباد، کی کاوس، کی خسرو و...) و سلاطین ساسانیه از اردشیر تا یزدجرد را بیان می‌کند.
بسیاری از مطالب فصل‌های اول تا هفتم، از
شاه نامه فردوسی اقتباس شده و با روایت‌های زینه التواریخ، تاریخ گزیده، روضه الصفا، حبیب السیر و منابع دیگر، مقابله شده است.
فصل ۸ تا ۱۵: حکومت خلفا در ایران و سلطنت
صفاریان ،
سامانیان ،
دیلمیان ،
غزنویان ،
سلجوقیان ،
اتابکان ،
تیموریان و
صفویه را بیان می‌کند.
در باب بیان سلاطین سلجوقی، از آلپ ارسلان به عنوان پادشاهی
شجاع ، با
سخاوت و دوست دار فضایل و علوم یاد می‌شود. در مورد جنگ او با قیصر روم آمده است که در روز جنگ، با دست خویش دم اسب خود را بالا بست و کفنی که از مشک معطر ساخته بودند، پوشید، تیر و کمان را انداخت و گرز و شمشیر برگرفت و با این هیئت به سپاهیان گفت: «اگر کلاه فیروزی بر کفار، امروز بر سر نهیم، فردا تاج
شهادت بر سر خواهیم گذاشت».
سپاه روم جنگ را آغاز کرده و در ابتدای امر، پیروزی با آنان همراه می‌شود. این امر باعث غرور رومانوس، پادشاه روم شده و بیش از حد در سپاه ایران پیش روی می‌کند. آلپ ارسلان چون این امر را می‌بیند، فرصت را غنیمت شمرده و با جمیع لشکر به یک بارگی حمله کرده و رومیان را شکست می‌دهد. رومانوس در این نبرد زخمی شده و به دست ایرانیان می‌افتد. او را نزد آلپ ارسلان آورده و شاه ایران از او می‌پرسد: اگر
جنگ به نفع تو پیروز می‌شد و تو بر شاه ایران دست می‌یافتی، با او چه می‌کردی؟ رومانوس می‌گوید: تو را تازیانه بسیار می‌زدم. آلپ ارسلان: اکنون که بر خلاف خواست تو شده، باید با تو چه کرد؟ رومانوس پاسخ می‌دهد: اگر ظالمی بکش، اگر مردی ببخش و اگر خودستایی، در زنجیر کن و به پایتخت خویش ببر.
آلپ ارسلان راه دوم را برگزیده، او و تمام امرای روم را از قید
اسارت آزاد کرده و تمام آنان را مشمول عنایات ملوکانه می‌سازد.
تصویر خوبی که از ایرانیان و پادشاهان آنان در ذهن ملکم وجود داشت، در این گونه از داستان‌هایی که او در جای جای کتاب خویش به کرات از ایرانیان نقل می‌کند به خوبی قابل مشاهده است.
جلد دوم از فصل ۱۶ آغاز شده و تا ۲۱: به بیان پادشاهان
افغان ، وقایع ایام نادر شاه و اعقاب وی، بیان احوال سلسله زندیه و
قاجاریه می‌پردازد.
در بیان احوال نادر شاه آمده است که پدرش، امامقلی نام داشته و از قبیله افشار بوده است. مؤلف عقیده دارد که پدر نادر، مردی دارای اعتبار یا منصب نبود و قائل است که خود او نیز هرگز از
نسب بزرگ لاف نمی‌زد و به نقل از یکی از کتب می‌نویسد که در اوایل حال، پوستین دوزی کرده و از این ممر تحصیل معاش می‌کرد و مکرر از پستی نژادش صحبت داشت. گویند چون که خواست دختری از خانواد سلطنت دهلی به جهت پسرش خواستگاری کند، صاحبان دختر گفتند: رسم ما چنین است که داماد باید تا هفت پشت خود را برشمرده و بشناساند. نادر به فرستاده آنان گفت: بگو که داماد شما، پسر نادر شاه است و نادر شاه پسر شمشیر و پسر زاد شمشیر... و همین طور تا هفتاد پشت برشمرد.
از فصل ۲۲ تا ۲۶: در بیان
مذهب و شریعت اهالی ایران، تصوف و عقاید فرق
صوفیه ، چگونگی احوال علما، تجار، وضع محاکم، رفتار طوایف و قبایل، عادات شهر نشینان، عشایر و ایلات، طرز حکومت سلاطین و ویژگی‌های اخلاقی و صفات درباریان و نزدیکان شاه، آب و هوای ایران و اختلاف طبایع اهالی شرق می‌باشد.
مؤلف در سفرهای خود به ایران، با صوفیان ایران مراودت و معاشرت داشته و در این فصول، به تفصیل از عقاید آنان و فرقه‌های مختلف صوفیه سخن به میان رفته است؛ اشعار و سخنان شاعران و عارفان بنام همچون
شمس تبریزی ،
مولوی ، حلاج، سهل بن عبدالله، سعدی، حافظ و... را منبع عقیده صوفیان ایران دانسته و از نوشته‌های او در این بخش برداشت می‌شود که او ارادت خاصی به این طبقه داشته و تحت تاثیر گفتار آنان قرار گرفته است.
مترجم فاضل و
ادیب ، میرزا اسماعیل حیرت، در برگردان این اثر به فارسی، از اسلوب نگارش روزگار خود (عهد قاجار) پیروی کرده است. برای مثال: پس از آوردن جمع‌های مکسر عربی، از صفت‌های مؤنث به روال دستور تازی به دنبال آنها استفاده نموده و با اینکه اغلب واژه‌های دشوار تازی و فارسی توسط شیخ محمد اصفهانی در حاشیه کتاب معنی و شرح شده‌اند، درک معانی جملات و مفاهیم عبارات هنگامی باز بهتر میسر می‌شود که جملات و عبارات با دقت وافی و ژرف نگری کافی مورد مطالعه واقع شود.
مترجم، از ترجمه آنچه برای ایرانیان لازم و ضروری نمی‌دانسته، صرف نظر کرده است.
فهرست مطول کتاب، بعد از مقدمات در ابتدا و فهرست اعلام، اماکن، اقوام و ملل، ادیان و مذاهب، اصطلاحات، القاب و عناوین، ابیات و مصراع‌ها و معانی برخی از لغات متن، به همراه پاره‌ای از صفحاتی که حین نوشتن از قلم افتاده، در انتها آمده است.
پاورقی‌ها توسط مترجم و مصحح آورده شده و به توضیح و تصحیح لغات متن اشاره دارد.
نرم افزار تاریخ ایران اسلامی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
