• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تبریز (روزنامه)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



تَبْریز، روزنامه‌ای سیاسی و خبری که به زبان فارسی و در فاصلۀ سال‌های ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م و دست کم تا اواخر دهۀ ۴۰ش، منتشر می‌شد.



روزنامه تبریز در سه دورۀ جداگانه در شهر تبریز منتشر می‌شد:

۱.۱ - دوره اول

دورۀ اول، که پس ‌از قیام مردم‌ تبریز در مخالفت با محمد‌علی‌ شاه و سپس فرار او به روسیه (۱۳۲۷ق/ ۱۹۰۹م) آغاز شد. با آرام‌شدن نسبی شهر، اسماعیل یکانی از رهبران حزب عامیونِ دموکراتِ آذربایجان،
[۱] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
روزنامۀ تبریز را به‌ مدیریت خود در ۱۵ ذیحجۀ ‌۱۳۲۸ق/ ۱۸دسامبر ۱۹۱۰م، منتشر ساخت.
[۲] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۰، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
این روزنامه در ۴ صفحه منتشر می‌گردید و در آغاز هر صفحه، مسلک و مرام نویسندگان آن، این چنین اعلام می‌شد: «روزنامۀ ملی، سیاسی، فنی، اخلاقی که در مسلک خود به آزادی سخن می‌گوید».
[۳] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، شماره‌های مختلف.
از شمارۀ پنجم، نام «ح. ف.» (حسین فشنگچی، عضو انجمن ایالتی تبریز) به عنوان صاحب امتیاز و ناشر در صفحۀ اول درج گردید و از شمارۀ ۱۳ (اول صفر ۱۳۲۹) اسماعیل یکانی جای خود را به حسین تبریزی، معروف به کمال
[۴] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱-۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
داد و انتشار روزنامه هم از هفته‌ای دوبار به ۳ بار افزایش یافت.
[۵] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، شماره‌های مختلف.
[۶] براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۷] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
[۸] مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.


۱.۱.۱ - مطالب و محتوای روزنامه

مطالب و محتوای روزنامه مشتمل بود بر: سرمقاله، مقاله، اخبار انجمن ایالتی، اخبار دارالشورای ملی، اخبار داخله، تلگرافات خارجه، وقایع شهری،
[۹] تبریز، شماره‌های مختلف.
اعلانات و پاورقی. سرمقاله‌ها بیش‌تر در باب موضوعات مورد بحثِ پس از مشروطه، یعنی معارف خواهی و تجددطلبی بود، مانند «دورۀ مشروطیت و معارف»، «ارتجاع و معارف» و «لزوم جلب مستشارها». گردانندگان روزنامه مقالاتی را می‌پذیرفتند که «مخالفت با مسلک روزنامه نباشد»؛ از این‌رو، مندرجات روزنامه با نگاه اعتدالی آن‌ها همخوانی داشت.
[۱۰] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، ۷۲، ۸۹، شماره‌های مختلف.
[۱۱] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
[۱۲] براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.


۱.۱.۲ - انتشار روزنامه در سراسر کشور

تفاوت قیمت روزنامه در شهر تبریز و سایر شهرهای ایران، نشان می‌داد که این روزنامه‌ نه تنها در تبریز، بلکه در سایر شهرهای ایران نیز خواننده داشته است.
[۱۳] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، ۷۲، ۸۹، شماره‌های مختلف.
انتشار روزنامه با همین ویژگی‌ها تا ۱۳۳۰ق ادامه داشت. در این سال نظامیان روس به جانب‌داری از محمدعلی‌ شاه وارد آذربایجان شدند. در این شرایط، روزنامه‌های شفق و تبریز، از مهم‌ترین نشریات ملی و آزاد شهر تبریز بودند که به انتشار مقالات روشنگرانه بر ضد این تجاوز پرداختند،
[۱۴] کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۲، ص۵۹۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
اما با اعدام ۱۰ تن از آزادی‌خواهان این شهر در محرم همین سال، دامنۀ اختناق آن‌چنان گسترده شد که روزنامۀ تبریز مجالی برای ادامۀ انتشار نیافت و سردبیر آن، حسین کمال از کشور خارج شد و بدین طریق، دورۀ اول انتشار آن به پایان رسید.
[۱۵] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱، شماره‌های مختلف.
[۱۶] براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۱۷] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
[۱۸] مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.


۱.۲ - دوره دوم

دورۀ دوم، که در ۲۸ جمادی‌الاول ۱۳۳۷، یعنی چند ماه پس از دومین‌ دورۀ صدارت وثوق‌الدوله (شوال ۱۳۳۶) آغاز شد.
[۱۹] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱، شماره‌های مختلف.
در این دوره نیز حسین تبریزی به عنوان مدیر مسئول و «ح. ف.» (حسین فشنگچی) به عنوان صاحب امتیاز و ناشر، روزنامه را اداره می‌کردند.
[۲۰] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۰، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
در ابتدای این دوره، هفته‌ای دو شماره از روزنامه منتشر می‌شد،
[۲۱] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۰، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
اما بعدها به ۳ شماره افزایش یافت.
[۲۲] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۰، ص ۱، شماره‌های مختلف.
روزنامه‌ در دورۀ دوم نسبت به دورۀ اول، از نظر صفحه‌بندی، انتخاب حروف و تنوع موضوعی، تغییراتی یافت که از نوعی پختگیِ مطبوعاتی حکایت می‌کرد. از جمله آن‌که اخبار، تقسیم‌بندی مشخصی یافت، در پاورقی‌ها گرایش به ترجمه از زبان‌های اروپایی بیش‌تر شد، درج سروده‌ها و آثار شاعرانِ نوپا و نواندیش مانند شمس کسمایی، اسماعیل امیرخیزی، عبدالرزاق سلماسی و اسدالله طلعت آغاز شد و ترجمۀ اخبار، مطالب روزنامه‌ها و خبرگزاری‌های اروپایی مانند تایمز و رویتر، جایگاه ثابت پیدا کرد.

۱.۲.۱ - مواضع سیاسی گردانندگان روزنامه

برخی مواضع سیاسی گردانندگان روزنامه در این دوره قابل توجه است که از جملۀ آنهاست: درج اعلانات و اخبار مربوط به فرقۀ عامیون و چشم امید داشتن به وثوق‌الدوله و کابینۀ او. گردانندگان روزنامه با درج اخبار مربوط به دربار احمد شاه و مصاحبه با ولی‌عهد او، گوشۀ چشمی هم به دستگاه سلطنت نشان می‌دادند.
[۲۳] تبریز (روزنامه)، تبریز، شعبان ۱۳۳۷ق، ثور ۱۲۹۸ش، س ۱۰، شم‌ ۴۶، ۴۸، شماره‌های مختلف.
با آغاز قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز (۱۷ فروردین ۱۲۹۹)، لحن روزنامه به ویژه در سرمقاله‌ها تغییر کرد و نوعی گرایش به حرکت خیابانی در روزنامه مشهود گردید، چنان‌که تنها دو روز پس از قیام شیخ، سرمقاله‌ای با عنوان «ایرانی قدر‌شناس نیست»، به نقد رفتار دولت با بازماندگان رهبران مشروطه پرداخت و سپس به انعکاس گستردۀ اخبار حزب دموکرات خیابانی و سخنرانی‌های او دست زد.
[۲۴] تبریز (روزنامه)، تبریز، س ۱۱، شم‌ ۵۰، ۵۱، شماره‌های مختلف.
با وجود این، در ۲۰ شعبان ۱۳۳۸ق/ ۱۹ اردیبهشت ۱۲۹۹، یعنی پیش از سرکوب حرکت خیابانی (شهریور ۱۲۹۹)، روزنامه توسط گردانندگان آن تعطیل شد.
[۲۵] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، شماره‌های مختلف.


۱.۳ - دوره سوم

دورۀ سوم، یا سال پانزدهم، که در ۱۹ جدی (دی) ۱۳۰۳ش، با انتشار هفته‌ای دو شماره آغاز گردید.
[۲۶] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، شماره‌های مختلف.
از تغییرات اداری این دوره، کنار رفتن حسین کمال از مدیریت روزنامه و جای‌گزینی «اصناف»
[۲۷] تبریز، شماره‌های مختلف.
به جای اوست. چند سال بعد، حسین امید به عنوان سردبیر انتخاب شد.
[۲۸] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۳۸، س ۱۵، شم‌ ۱۲، ۱۴ خرداد ۱۳۰۶، شماره‌های مختلف.
این دوره به لحاظ کثرت رخدادهای سیاسیِ تأثیر گذار و نیز سال‌های طولانیِ انتشار، کاملاً با دوره‌های اول و دوم تفاوت داشت.

۱.۳.۱ - روزنامه تبریز در دوره رضاخان

کودتای حوت ۱۲۹۹ش و روی کار آمدن رضاخان، ابتدا به عنوان وزیر جنگ و سپس در مقام رئیس‌الوزرا، از مهم‌ترین حـوادث‌ سیاسی ــ در فترت ۵ ساله ــ میان توقف دورۀ دوم و آغاز انتشار دورۀ سوم بود. زمانی که روزنامۀ تبریز انتشار دورۀ سوم خود را آغاز کرد، یک سال و اندی از عمر نخست وزیری رضاخان می‌گذشت. گردانندگان روزنامه که اعتقاد داشتند «افق تیرۀ مطبوعات تبریز را با نور خود درخشان نموده‌اند»، به حمایت از رضاخان پرداختند و در سر مقاله‌های نخست این دوره به «سرپنجۀ نیرومند سردار سپه» اشاره کردند که «دشمنان ایران را قلع و قمع» کرده است و با درج مقاله‌ای با عنوان «دین راست، دولت راست و ملت راست، راه راست می‌خواهد»، به دفـاع از عملکرد او پرداختند.
[۲۹] تبریز (روزنامه)، جدی ۱۳۰۳ش، س ۱۵، شم‌ ۱ و ۲، شماره‌های مختلف.
مضامین برخی مقالات به ویژه در سال‌های آغازینِ دورۀ سوم، به گونه‌ای است که نشان از روحیۀ ایران دوستی گردانندگان روزنامه دارد؛ مقالاتی مانند: «لزوم تکلم زبان فارسی در آذربایجان» و «ایران خانه‌ای است مخصوص به ایرانیان».
[۳۰] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۷، نیز شم‌ ۲۱، شماره‌های مختلف.
روزنامۀ تبریز با همین ویژگی‌ها در طول دورۀ رضا شاه منتشر می‌شد.
[۳۱] صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
[۳۲] بیات، کاوه و مسعود کوهستانی نژاد، ج۲، ص۲۷۸- ۲۷۹، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
شماره‌های این روزنامه مربوط به شهریور ۱۳۲۰ش
[۳۳] مرکز اسناد ریاست جمهوری، تهران، ۱۳۸۳ش.
در دست نیست، تا از عکس‌العمل گردانندگان آن در برابر این واقعۀ مهم سیاسی آگاهی یابیم؛ ولی به نظر می‌رسد، پس از این تاریخ، روزنامه تعطیل شده باشد، زیرا در ۱۳۳۲ش، اقداماتی برای کسب مجوز این روزنامه صورت گرفته است.
[۳۴] روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، ج۲، ص۳۲۳، تهران، ۱۳۷۶ش.
[۳۵] مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹-۹۰، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
به هر صورت، انتشار روزنامه دست کم تا آبان ۱۳۲۴ ادامه داشت،
[۳۶] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۴۰۷۶، شماره‌های مختلف.
اما چند ماه بعد، با طغیان فرقه دموکرات در تبریز (آذر ۱۳۲۴)، این روزنامه تعطیل،
[۳۷] مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۹۰، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
و شاید توقیف شد. به هر صورت، این امر نتیجۀ تضییقاتی بود که فرقۀ دموکرات بر نشریات و افراد وطن‌پرست آذربایجان، از جمله گردانندگان روزنامۀ تبریز اِعمال می‌کرد. پس از سقوط فرقه (آذر ۱۳۲۵)، روزنامۀ تبریز در دی ماه همان سال بار دیگر منتشر شد و با درج مقالاتی مانند «نیروی تبلیغات»، «چه کسانی در تقویت فرقه دموکرات آذربایجان مؤثر بودند» و «ایرانی آذربایجان را نجات داد»، به افشای عملکرد یک سالۀ فرقه پرداخت و فضای یک سالۀ شهر تبریز را این چنین وصف کرد: «یک سال اختناقِ فکر، فشارِ روح، اضطراب، وحشت، بدبختی و بیچارگی».
[۳۸] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱-۴، شماره‌های مختلف.


۱.۳.۲ - دوران نهضت ملی نفت

در دورۀ نهضت ملی نفت، این روزنامه ضمن هواخواهی از دولت دکتر مصدق،
[۳۹] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۶، ص ۱: «پیروزی دکتر مصدق، پیروزی ملت ایران»، شماره‌های مختلف.
طرفدار اتحاد شاه و مصدق بود.
[۴۰] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۴، ص ۱: «بگذارید شاه و مصدق در کنار یکدیگر باشند»، شماره‌های مختلف.
با آن‌که روز به روز بر گزارش‌های ضد انگلیسی روزنامه می‌افزود،
[۴۱] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲۶، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
اما با کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدق، روزنامۀ تبریز با چرخشی ناگهانی و طرح شعار «اطاعت السلطان من الایمان»، مصدق را «مرد کهن سال سست عنصر» معرفی کرد.
[۴۲] تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲۹، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
در شهریور همان سال تیمسار شاه بختی، استاندار و فرمانده نیروهای نظامی آذربایجان، تنگناها و محدودیت‌هایی برای نشریات آن استان اعمال کرد.
[۴۳] اسنادی از مطبوعات ایران و دولت کودتا، مرکز اسناد ریاست جمهوری، ج۱، ص۱۳-۱۴، تهران، ۱۳۸۳ش.
اسناد نشان می‌دهد که این محدودیت‌ها کار انتشار روزنامۀ تبریز را دشوار ساخت و سرانجام در شهریور ۱۳۳۳، منجر به توقیف آن گردید، اما با تذکر شهربانی تبریز مبنی بر این‌که مدیر روزنامه، حسین تبریزی، از ‌آزادی‌خواهان، و در مقابل فرقۀ دموکرات و دولت مصدق بی‌طرف بوده است، در شهریور ۱۳۳۵، اجازۀ انتشار مجدد روزنامه صادر شد.
[۴۴] اسناد، سازمان اسناد ملی ایران، شعبۀ تبریز.
به درستی روشن نیست که این روزنامه تا چه زمانی منتشر می‌شد، ولی برزین،
[۴۵] برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، تهران، ۱۳۷۱ش.
انتشار آن را تا حدود سال ۱۳۴۷ش/ ۱۹۶۸م می‌داند.


(۱) اسناد، سازمان اسناد ملی ایران، شعبۀ تبریز.
(۲) اسنادی از مطبوعات ایران و دولت کودتا، مرکز اسناد ریاست جمهوری، تهران، ۱۳۸۳ش.
(۳) براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
(۴) برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۱ش.
(۵) بیات، کاوه و مسعود کوهستانی نژاد، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
(۶) تبریز (روزنامه)، تبریز، شماره‌های مختلف.
(۷) روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۸) صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
(۹) کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۱۰) مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.


۱. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۲. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۰، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۳. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، شماره‌های مختلف.
۴. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱-۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۵. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، شماره‌های مختلف.
۶. براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۷. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۸. مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
۹. تبریز، شماره‌های مختلف.
۱۰. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، ۷۲، ۸۹، شماره‌های مختلف.
۱۱. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۱۲. براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۱۳. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۷، ۷۲، ۸۹، شماره‌های مختلف.
۱۴. کهن، گوئل، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، ج۲، ص۵۹۹، تهران، ۱۳۶۲ش.
۱۵. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱، شماره‌های مختلف.
۱۶. براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ج۲، ص۲۸۲، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، ۱۳۳۷ش.
۱۷. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۱، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۱۸. مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
۱۹. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱، شماره‌های مختلف.
۲۰. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۰، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
۲۱. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۰، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
۲۲. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۰، ص ۱، شماره‌های مختلف.
۲۳. تبریز (روزنامه)، تبریز، شعبان ۱۳۳۷ق، ثور ۱۲۹۸ش، س ۱۰، شم‌ ۴۶، ۴۸، شماره‌های مختلف.
۲۴. تبریز (روزنامه)، تبریز، س ۱۱، شم‌ ۵۰، ۵۱، شماره‌های مختلف.
۲۵. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، شماره‌های مختلف.
۲۶. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، شماره‌های مختلف.
۲۷. تبریز، شماره‌های مختلف.
۲۸. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۳۳۸، س ۱۵، شم‌ ۱۲، ۱۴ خرداد ۱۳۰۶، شماره‌های مختلف.
۲۹. تبریز (روزنامه)، جدی ۱۳۰۳ش، س ۱۵، شم‌ ۱ و ۲، شماره‌های مختلف.
۳۰. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۷، نیز شم‌ ۲۱، شماره‌های مختلف.
۳۱. صدرهاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، ج۲، ص۱۰۲، اصفهان، ۱۳۶۴ش.
۳۲. بیات، کاوه و مسعود کوهستانی نژاد، ج۲، ص۲۷۸- ۲۷۹، اسناد مطبوعات، تهران، ۱۳۷۲ش.
۳۳. مرکز اسناد ریاست جمهوری، تهران، ۱۳۸۳ش.
۳۴. روستایی، محسن و غلامرضا سلامی، اسناد مطبوعات ایران، ج۲، ص۳۲۳، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۵. مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۸۹-۹۰، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
۳۶. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۴۰۷۶، شماره‌های مختلف.
۳۷. مجیدی، موسی، تاریخچه و تحلیل روزنامه‌های آذربایجان، ج۱، ص۹۰، ۱۲۳۰-۱۳۸۰، تهران، ۱۳۸۲ش.
۳۸. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲، ص ۱-۴، شماره‌های مختلف.
۳۹. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۶، ص ۱: «پیروزی دکتر مصدق، پیروزی ملت ایران»، شماره‌های مختلف.
۴۰. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۱۴، ص ۱: «بگذارید شاه و مصدق در کنار یکدیگر باشند»، شماره‌های مختلف.
۴۱. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲۶، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
۴۲. تبریز (روزنامه)، شم‌ ۲۹، ص ۱، ۴، شماره‌های مختلف.
۴۳. اسنادی از مطبوعات ایران و دولت کودتا، مرکز اسناد ریاست جمهوری، ج۱، ص۱۳-۱۴، تهران، ۱۳۸۳ش.
۴۴. اسناد، سازمان اسناد ملی ایران، شعبۀ تبریز.
۴۵. برزین، مسعود، شناسنامۀ مطبوعات ایران، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶، تهران، ۱۳۷۱ش.



دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تبریز (روزنامه)»، شماره۵۷۴۸.    



جعبه ابزار