تجرید الاعتقاد (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«تجرید الاعتقاد» کتابی است مشهور و در فن خویش بی نظیر که
خواجه طوسی آراء کلامی خود را با بهترین نظام و قویترین براهین به سبک شیوایی در آن گرد آورده است.
این کتاب از کتابهای مهمی است که در تبیین
عقاید امامیه نگاشته شده و به گفته برخی، اولین آنها به حساب می‌آید. خواجه نصیر در ابتدای این اثر، آن را تحریر العقائد نامیده، اما بعدها این کتاب به اسامی دیگری همچون تجرید الاعتقاد، تجرید العقائد و تجرید الکلام اشتهار یافته است. بعضی احتمال داده‌اند که خواجه عنوان تجرید الاعتقاد را تحت تاثیر کتاب «التجرید»
قاضی عبد الجبار معتزلی برگزیده است. کسانی نیز معتقدند این کتاب از خود خواجه نصیر نیست. مستند تردید ایشان در انتساب تجرید به خواجه، ناسازگاری برخی از مباحث آن با آراء نصیر الدین طوسی در سایر آثارش، مانند شرح اشارات است. اما اکثریت دانشمندان این تردید را روا ندانسته‌اند. این ناسازگاری را براساس تحول اندیشه‌های او می‌توان تبیین کرد. انتساب تجرید به نصیر الدین طوسی
اسماعیلی مذهب هم نارواست، زیرا بدون تردید آن را پس از روی گردانی از مذهب اسماعیلی و گرایش به
مذهب امامیه اثناعشری نوشته است. بنابه قول مشهور، خواجه نگارش تجرید را در ۶۶۰ ه. ق به پایان برد، اما این گمانه زنی که تجرید آخرین کتاب خواجه طوسی است نیز نارواست و سرانجام اینکه انگیزه خواجه از نگارش تجرید، تحریر مسائل کلامی، نظام مندسازی اندیشه‌های دینی و بیان مستدل عمده‌ترین
عقاید شیعه امامیه است.
خواجه نصیر این کتاب را برخوردار از بهترین اسلوب و مشتمل بر دیدگاهها و اعتقاداتی که با برهان برای وی اثبات گردیده، معرفی می‌کند. بنابراین برخلاف برخی کتابهای او که صرفا تبیین نظریات عده‌ای از بزرگان است، این کتاب حاوی آرای خاص اوست.
خواجه مباحث تجرید را در ۶ مقصد سامان داده است: مقصد نخست متضمن بحث از امور عامه یعنی مباحث وجود و عدم، ماهیت و لواحق آن و علت و معلول است. مقصد دوم با عنوان «
جواهر و اعراض » به بحث از اجسام، جوهر مجرد و اعراض نه گانه، بر سیاق انگاره
ارسطوئیان می‌پردازد. مسائل معرفت شناسی و منطقی نیز در این مقصد به اختصار مطرح می‌شوند. این بخش در واقع متضمن بیان مبانی وجودشناسی و جهان شناسی و معرفت شناسی
علم کلام است، اما آنها را نمی‌توان تحریر عقاید خواند. از مقصد سوم تا مقصد ششم به ترتیب مسائل خداشناسی، شامل مسائل مربوط به وجود صانع، صفات و افعال باری،
نبوت عامه و خاصه ،
امامت عامه و خاصه ، و
معاد مورد بحث قرار می‌گیرد. وی برخلاف شیوه رایج نگارش کتابهای کلامی، به بحث از چیستی علم کلام و سایر عناوین هشت گانه (رؤس ثمانیة) در معرفی این دانش نمی‌پردازد.
بنابه دیدگاه مشهور، ارائه نظام کلامی- فلسفی در عقاید شیعی است. نصیر الدین طوسی را در تاسیس چنین نظامی موفق دانسته‌اند. این دیدگاه را در پرتو جایگاه تاریخی تجرید در چالش فیلسوفان و
متکلمان می‌توان ارزیابی کرد.
تجرید از چهار جریان عمده فلسفی و کلامی متاثر است: سنت کلام نگاری شیعی (
شیخ مفید،
سید مرتضی،
شیخ طوسی،
زین الدین بیاضی ) فلسفه
مشایی ابن سینایی ، کلام فلسفی
فخر رازی و مبانی اعتزالی.
درباره تاثر خواجه از فخر الدین رازی توجه به چالش فیلسوفان و متکلمان حائز اهمیت است.
خواجه که در شرح اشارات و تلخیص المحصل، آراء و انتقادهای فخر رازی را مورد چالش و رد قرار می‌دهد، در امور عامه تجرید کم و بیش از دیدگاه‌های وی متاثر می‌گردد و همین امر سبب ناسازگاری برخی آراء وی در تجرید با دیدگاهش در کتابهای سابق بر آن می‌گردد.
قاعده مسبوقیت امر حادث بر ماده و مده، نظریه مشایی هیولای اولی، انطباق قاعده الواحد درباره باری تعالی، نظریه قدم زمانی عالم، علم باری تعالی و نظریه عقول از جمله مواضعی است که خواجه در آنها بیش و کم رهیافت فخر الدین رازی در المباحث المشرقیة را اخذ می‌کند. بنابراین مراد از
فلسفه در این ادعا که تجرید بنیانگذار نظام کلام فلسفی در شیعه است، مفهوم مشایی آن حتی در
سنت ابن سینایی نیست.
کمتر اثری به میزان تجرید بر آثار کلامی متاخران مؤثر افتاده است. از ابعاد تاثیر تاریخی تجرید، وجود شرح و حاشیه فراوان بر آن است. در این میان برخی از شرح‌ها و حاشیه‌ها اهمیت تاریخی دارند که عبارتند از:
کشف المراد علامه حلی، شاگرد خواجه، تفرید الاعتماد ابو العلاء بهشتی، شرح جدید از آن علی بن محمد قوشچی، شرح شوارق الالهام عبد الرزاق لاهیجی و....
۱- کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نوشته علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی از شاگردان خواجه طوسی اولین شرحی است که بر تجرید نگاشته شده است. این شرح مرجع و سند برای شروح بعدی گردید. بر این شرح حواشی متعددی نگاشته شده است.
۲-
تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد ، نوشته شمس الدین محمود بن عبد الرحمن اصفهانی (۷۴۶ ق) شرح مفصلی است بر تجرید که متن را با علامت صو شرح را با علامت ش می‌آورد. بنای شارح در این شرح بر رد گفته‌های خواجه نصیر می‌باشد، مخصوصا در مبحث امامت که در مذهب با خواجه اختلاف داشته است.
۳- شرح
قوشچی ، از علاء الدین علی بن محمد قوشچی (۸۷۹ ق)، شرح مزجی مفصلی است. شارح در مذهب مخالف خواجه نصیر است و به همین جهت در اغلب مباحث اعتقادی به ویژه امامت در رد نظریه خواجه تلاش می‌کند. این شرح از سایر شروح بیشتر شهرت یافته و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است.
۴- حاشیه بر شرح تجرید قوشچی، از شمس الدین محمد بن احمد خفری شیرازی (۹۵۷ ق). این حاشیه مورد توجه متکلمان شیعی و سنی واقع گردیده و نقد و تحلیل‌های زیادی بر آن نوشته شده است. این حاشیه بر مقصد سوم شرح قوشچی (بخش الهیات) نوشته شده و دارای سه فصل است: فصل ۱: اثبات واجب. فصل ۲:
صفات واجب . فصل ۳:
افعال واجب .
۵- شوارق الالهام، از میرزا عبد الرزاق بن علی بن حسین فیاض لاهیجی (۱۰۷۲ ق)، شاگرد ملا صدرای شیرازی. این شرح بسیار مفصل بوده لکن مؤلف فقط دو جلد آن را به پایان رسانیده و باقی ناتمام مانده است.
این شرح تا مقصد ثالث تجرید یعنی: المسالة السادسة فی کلامه تعالی، ادامه یافته و ناتمام مانده است.
بر این شرح نیز حواشی متعددی نگاشته شده است.
تجرید الاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام، نقطه عطفی در
تاریخ کلام محسوب می‌شود. خواجه در این کتاب میان فلسفه
مشایی و کلام شیعی تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی هرچه بیشتر فلسفه و کلام در میان متفکران
شیعه شده است. برخی از مباحث این کتاب به گونه‌ای است که مبنا بودن آن را برای جریانات فکری مهمی همچون حکمت متعالیه موجه می‌سازد.
ویژگی دیگر این کتاب اختصار فوق العاده آن است. خواجه نصیر در بسیاری از کتابهای خود از جمله «
قواعد العقائد » و «
اوصاف الاشراف » و حتی «
شرح الاشارات » و «
اساس الاقتباس » بنا را بر اختصار گذاشته بوده ولی این خصوصیت در تجرید به حدی است که شمس الدین محمود اصفهانی آن را از الغاز (چیستانها) به حساب آورده است.
دیگر ویژگی این کتاب آن است که در آن، برخلاف دیگر کتابهای کلامی پیشین، مبحث
معاد بعد از مبحث
نبوت آمده است. پیش از خواجه بحث معاد- به سبب ارتباط بحث
وعد و وعید و
ثواب و عقاب با صفات حق تعالی و به ویژه بحث
عدل خداوند- قبل از نبوت و امامت مطرح می‌گردید، اما در تجرید مباحث نبوت و امامت ارتباط نزدیکی با مباحث عدل الهی پیدا نکرده و توجه خواجه در آنها برخلاف پیشینیانش، بیشتر معطوف به لطف الهی است. به هر حال این ابتکار خواجه در تنظیم مباحث کلامی امامیه در ساختار کتابهای کلامی بعد از او تاثیر فراوان نهاد.
۱- نسخه خطی کتابخانه
مجلس شورای اسلامی ،
تهران ۲- نسخه کتابخانه «کوپرولی» ترکیه به شماره ۱۵۸۹. میکروفیلم این نسخه در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۴۶۲ الف و ۴۶۳ ب، موجود است.
۳- نسخه‌ای به خط محمد بن عبد المجید بن فضل الله الطبری در «مکتبة العلومی» به شماره ۴۴۷. میکروفیلم این نسخه نیز در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۵۰۶۶ موجود است.
۴- نسخه افست از روی نسخه‌ای که در کتابخانه مرکزی تهران به شماره ۱۸۶۵، نگهداری می‌شود. تاریخ کتابت این نسخه ۸۵۱ ه. ق قید گردیده است.
۵- نسخه خطی که در کتابخانه آیت‌الله
مرعشی نجفی در
قم به شماره ۷۲۷ نگهداری می‌شود.
۶- نسخه خطی دانشکده الهیات دانشگاه
مشهد به شماره ۴۵۲. تاریخ کتابت این نسخه سال ۱۰۸۹ ه. ق درج گردیده است. و سایر نسخی که از این اثر موجود است.
نسخه حاضر در برنامه با تحقیق و پژوهش آقای محمد جواد حسینی جلالی در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۳۴۷ صفحه برای نخستین بار در سال ۱۴۰۷ ه. ق از سوی «مرکز النشر- مکتب الاعلام الاسلامی» (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی)
قم منتشر گردیده است.
نرم افزار خواجه نصیرالدین طوسی،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
