تحفة العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان حسین (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تحفه العالم اثری است به
زبان فارسی درباره اوصاف و احوال
شاه سلطان حسین صفوی در دو سال نخست سلطنت او می باشد.
هدف مولف از نگارش این کتاب معرفی شخصیت شاه سلطان حسین و ویژگی‌ها و خصلتهای اوست، آن هم نه از روی اغراق‌های منشیانه و چاپلوسانه، بلکه با این باور که صفات
پادشاهی که بر تخت کهن ایران تکیه زده، صفاتی است که هیچ پادشاهی در جهان ندارد و به همین دلیل این صفات متفرد و ممتاز بوده و به واسطه آن بر جمیع پادشاهان عالم برتری دارد. نام آن را تحفة العالم گذارده است.
این رساله در اوایل جلوس شاه سلطان حسین بر مسند سلطنت نگاشته شده است. شاه سلیمان در روزهای پایانی سال ۱۱۰۵ ق. درگذشت و فرزندش شاه سلطان حسین در آغاز روزهای سال ۱۱۰۶ ق. بر تخت سلطنت جلوس کرد. فندرسکی در این کتاب به چهار تاریخ اشاره می‌کند که نشان می‌دهد، فصل‌های کتاب را در یک فاصله زمانی نزدیک به یک سال و نیم نوشته است. بنابراین کتاب در سال‌های ۱۱۰۶ یا ۱۱۰۷ ق. نگاشته شده است.
کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای به قلم مصحح، آقای رسول جعفریان و شش جزو و هر جزو آن مشتمل بر بیان یک یا چند صفت از اوصاف چهارده گانه شاه سلطان حسین است.
در زمان جلوس شاه سلطان حسین بر مسند سلطنت، میرزا ابوطالب یک
روحانی تحصیل کرده در دانش‌های رایج
فقه و
کلام و همین طور،
شاعر و ادیب بوده و مورد توجه شاه سلیمان صفوی بوده است. اما پس از روی کار آمدن شاه سلطان حسین، مورد بی مهری واقع شده و نظرش آن است که شماری از امرا- که محبوبیت وی را نزد شاه سلیمان می‌دانستند- تلاش داشتند تا اجازه آشنایی میان او و شاه جدید را ندهند. در این جا، وی با نگارش این کتاب تلاش کرده است تا تصویری از شاه به دست دهد، کتابی که فصلی از آن با عنوان ذره و
آفتاب درباره رابطه او با شاه جدید است.
مولف در این کتاب کوشیده است تا ویژگی‌های شاه را که به باور وی، ممتاز و منحصر به فرد است، تحریر کند. وی در همان آغاز اشاره می‌کند که قصدش از بیان این صفات ثناگری اغراق گونه نیست، زیرا این قبیل مدح و ثناگویی کار
علما و
سادات که نویسنده خود از آن طایفه است، نیست؛ بلکه صفاتی واقعی است که وی در صدد بیان آنهاست. با این حال می‌توان این کار وی را نوعی هنرنمایی ادبی از طرف خود او بدانیم. این شگفتی وقتی بیشتر است که او حتی قیافه شاه سلطان حسین را در زیبایی بی نظیر وصف می‌کند و پس از شرحی درباره جزئیات آن، فتبارک الله احسن الخالقین می‌گوید.
اشاره شد که هدف اصلی نویسنده آن است تا ویژگی‌های شاه سلطان حسین را بیان کند. می‌دانیم که شاه مذکور در منابع متاخر عصر
صفوی ، به شاهی ضعیف النفس شهرت یافته و از آنجایی که این سلسله در زمان وی و با سلطنت او سقوط کرد، این خصلت به نام وی ثبت شده است. مجموع آنچه در تحفة العالم آمده نشان از آن دارد که شاه، سلطنت را از آن تند و تیزی دوران پیش از خود تبدیل به نوعی اقتدار سست و آرام کرد. به طوری که بسیاری مخالفان بیرونی را نسبت به این دولت و کشور جسور ساخت. صد البته که این ویژگی نوعی ویژگی رفتاری و درونی برای شاهی بود که در حرمسرا بزرگ شده و بعد از بیرون آمدن نیز تغییر چندانی در رفتارهای
سیاسی و اجتماعی خود نداد. با این حال، شاه سلطان حسین شخصا مردی متدین بود و این رفتار او که به نوعی جبلی و ذاتی و مربوط به تربیتش بود، ربطی به تدین وی نداشت. رفتار شریعت گرایانه او را در رعایت ظواهر شرعی در جامعه، فندرسکی به تفصیل در صفت اول و بعد از آن شرح داده است.
نگاه فندرسکی به شاه مثبت است و تلاش کرده تا با زبان ادب و در بهترین شکل آن، ویژگی‌های او را بیان کرده و برای هر یک مثال‌هایی بزند و مطالبش را در قالب عباراتی مسجع با ترکیبی از نثر و نظم عرضه کند.
این صفات عبارتند از:
تعظیم شریعت غرا،
صله رحم ،
عدل و داد و
انصاف ،
شجاعت و تهور،
جود و سخا و عطا، جمع میان حسن و صلابت و مهابت، زیبایی چهره، آرامش شاه سلطان حسین در وقت بر تخت نشستن،
عفت و
عصمت ، ساده زیستی، طلاقت لسان،
حلم و بردباری و تحمل، برچیدن باغ وحش، عزم شاه در فتح اورگنج.
با این همه نباید تصور کرد که این اثر تنها مربوط به این شاه صفوی است، بلکه اطلاعات فراوانی از دیگر شاهان صفوی و همین طور مسائل اجتماعی و سیاسی موجود در جامعه صفوی در عصر اخیر آن دارد.
در میان این شش جزو فصلی هم با نام ذره و آفتاب هست که مولف در آن رابطه خودش را با شاه سلطان حسین بیان کرده است.
به لحاظ سیاسی، اثر حاضر نوعی نگرش یک
عالم دینی و چهره
ادیب و منشی و دبیر برجسته را به سیاست و سیاستمداری، جایگاه
صفویه در عرصه سیاست
ایران ، شاهی و پادشاهی در ادبیات ایرانی و رویه حکومت داری، انتخاب امرا و عزل و نصب آنها و مسائل دیگر نشان می‌دهد
به لحاظ تاریخی اطلاعات جالب توجهی به صورت پراکنده در این کتاب وجود دارد. نویسنده در بیان نخستین ویژگی شاه سلطان حسین، از دستورالعمل او برای امر به معروف و نهی از منکر و به خصوص مبارزه با
شراب خواری یاد می‌کند. وی در جای دیگری نیز درباره برخی دیگر از مفاسد و جلوگیری از آنها به ویژه درباره رفت و آمد نوجوانان به قهوه خانه‌ها و سلمانی‌ها مطالب جالبی آورده است.
داستان فتح خوارزم به عنوان یک تحول سیاسی مهم در آغاز سلطنت شاه سلطان حسین، خبر دیگری است که تقریبا به صورت کامل در این کتاب آمده است.
اما در این میان یک نکته جالب توجه وجود دارد و آن این است که در این متن دو بار نام ینگه دنیا؛ یعنی دنیای نو که همان
آمریکا است، آمده است. این نام، نامی است که ترک‌های عثمانی به احتمال در ترجمه نامی که برای نخستین بار برای آمریکا به کار رفته؛ یعنی دنیای جدید به کار برده‌اند.
اما در بعد ادبی این اثر ترکیبی از نثر و نظم با شیوه خاصی است که نویسنده دنبال کرده و معمولا صفت و موصوف‌ها در یک جمله بسیار طولانی است. مولف حجم زیادی از اشعار خود را که احتمالا در اثری با نام غزوات حیدری که توسط وی نگاشته شده؛ اما نسخه‌ای از آن به دست نیامده، آورده، در این کتاب ذکر کرده است.
کتاب مشتمل بر پاورقی‌هایی به قلم مصحح و فهرست راهنما می‌باشد.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
