• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تذکرة‌الفقهاء

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تَذکِرَة الفقهاء، اثری جامع در فقه استدلالی و تطبیقی با گرایش فقهیِ امامی، به عربی، نوشته حسن بن یوسف بن مطهر حلّی مشهور به علامه حلّی، دانشمند امامی قرن هفتم وهشتم است.
علامه حلّی، این کتاب را به درخواست فرزندش محمد، معروف به فخرالمحققین، نوشت و چنان‌که در مقدمه
[۱] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، ص۴، ۱۴۱۴ـ.
تأکید کرده، در این کتاب به اختصار فتاوا و ادله فقهی را بر پایه فقه امامی و با اشاره به آرای مخالف و داوری میان مذاهب به روشی منصفانه آورده است.



به گفته مؤلف، کتاب در چهار قاعده تنظیم شده، اما به غیر از دو قاعده عبادات و عقود، بقیه آن در دسترس نیست. هر قاعده نیز مشتمل بر شش کتاب است. مؤلف در هر مسئله ابتدا نظر مقبول خود را در قالب بیان نظریه فقیهانی از امامیه که با آن نظر موافق اند، نوشته وسپس با آوردن نام برخی موافقان از میان صحابه و تابعین و فقهای مذاهب دیگر و با استناد به ادله مورد قبول عامه و خاصه به تحلیل آن پرداخته است. در بیان نظریه های مخالفان با توجه به احاطه خود بر آرای فقهی امامیان و اهل سنّت و ذکر ادله آنان، گاهی به نقد و پاسخگویی پرداخته و چه بسا پاسخهایی مفروض در توجیه آن‌ها ذکر کرده و خود به آن‌ها پاسخ داده است. بدین ترتیب، در بسیاری از فروع و مسائل فقهی، نوعی مناظره و گفتگوی علمی بر پایه مبادی مفروض صورت گرفته، ولی در برخی مسائل (بیشتر در ابواب معاملات) به ذکر نظریات مخالفان اکتفا نموده است، بی آن‌که به پاسخگویی بپردازد.

از فقهای شیعه، علاوه بر آرای شیخ طوسی که بسیار موردتوجه مؤلف بوده، نظریات شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، ابن ابی عقیل، علی بن بابویه، سلاّ ر دیلمی و ابوالصلاح حلبی بیشتر ذکر شده است. از میان پیشوایان اهل سنّت نیز به آرای شافعی بیش از دیگران پرداخته و گاه نظر برخی پیروان مذاهب چهارگانه، مانند محمد بن حسن شیبانی و ابویوسف و زُفَر و جصّاص (رازی) و اسماعیل مُزنی و داود ظاهری هم مورد توجه قرار گرفته است. همچنین آرای بسیاری از فقهای صحابی و تابعی، از جمله ابن عباس، ابن مسعود، ابن ابی لیلی، ابن عمر، مجاهد، ا نس بن مالک، حسن بصری،سفیان ثوری، عطاء بن ابی رَباح، محمد بن شهاب زُهْری، ابراهیم نخعی، سعید بن مسیّب،محمد بن سیرین و قَتادة بن دِعامه، ذکر شده است. گاهی نیز به آرای مذاهب دیگر مانند زیدیه و قاسمیه (شاخه ای از زیدیه پیروان قاسم بن ابراهیم رسّی) اشاره شده است.
[۲] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۱۳۱.، ۱۴۱۴ـ.
بر این اساس، برخی محققان
[۳] حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج۱، مقدمه سبحانی، ص۱۳، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰.
[۴] حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ص ۴۴، مقدمه موسوی خرسان، چاپ سنگی، چاپ افست تهران ۱۳۸۸.
[۵] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۵، ۱۴۱۴ـ.
تذکرة الفقهاء را از مهمترین منابع فقه مقارَن (تطبیقی) و گروهی دیگر
[۶] فضل بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف (منتخب الخلاف)، ج۱، ص۱۸، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۴۱۰.
آن را از جمله منابع موجود در باره علم الخلاف (خلافیات) می دانند.


برخی گفته‌اند که اصطلاح «فقه مقارن» تعبیری جدید از «علم الخلاف» است،
[۷] علامه حلّی، تحریرالاحکام، ج ۱، مقدمه سبحانی، ص ۱۴.
[۸] مروزی، مقدمه سامرائی، ص ۹.
ولی طبق دیدگاهی که میان این دو اصطلاح تمایز قایل شده،
[۹] محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا).
شاید تذکرة الفقهاء به علم الخلاف نزدیکتر باشد، زیرا مؤلف به جانبداری از دیدگاهی پرداخته که بدان وابسته است. از سوی دیگر، با توجه به برخی ویژگیهای این کتاب، مانند نام بردن از فقهای مذاهب دیگر که با آرای مؤلف موافق بوده‌اند و استناد به منابع فقهی عامه و شکل مناظره گونه آن، می توان آن را در بر دارنده نوعی مقارنه و تطبیق دانست. بعلاوه، تمایل یک فقیه به مذهبی فقهی با تطبیقی بودن اثر وی منافات ندارد.
[۱۰] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۰ـ۳۱، ۱۴۱۴ـ.
علاوه بر اینها، آثار مثبت فقه مقارن ــ مانند کاهش عوامل تفرقه زا میان مسلمانان و آشنایی با دیدگاههای فقهی مختلف
[۱۱] محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا).
ــ در مورد این کتاب صادق است.


علامه حلّی در تذکرة الفقهاء بجز برخی آثار شیخ طوسی، از جمله مبسوط و خلاف و تهذیب و نهایه
[۱۲] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۴۸، ۱۴۱۴ـ.
[۱۳] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۷۹، ۱۴۱۴ـ.
[۱۴] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۱۰۳، ۱۴۱۴ـ.
[۱۵] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۴۱۷، ۱۴۱۴ـ.
[۱۶] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۵۰، ۱۴۱۴ـ.
[۱۷] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۱۳۰، ۱۴۱۴ـ.
[۱۸] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۳۰۱، ۱۴۱۴ـ.
[۱۹] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۵، ص۳۷۱، ۱۴۱۴ـ.
و بعضی موارد نادر، از هیچ اثر فقهی دیگر نام نبرده است.


از دیدگاه محققان،
[۲۰] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۴۱، ۱۴۱۴ـ.
وی از برخی منابع عامه از جمله فتح العزیز رافعی، المغنی ابن قدامه، الشرح الکبیر ابن قدامه مقدسی و المجموع نَوَوی بهره برده و علاوه بر کتب شیخ طوسی، از کتاب المعتبرمحقق حلّی نیز استفاده کرده است. این ادعا که وی منحصراً از کتاب الام شافعی اقتباس کرده، مردود شمرده شده است.
[۲۱] مقدمه صدر، ص ۱۷، حسن بن یوسف علامه حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت ۱۹۸۲.



آقابزرگ طهرانی
[۲۲] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۳.
احتمال می‌دهد که تذکرة الفقهاء تا اواخر بخش ارث تألیف شده باشد، زیرا از سخن فرزند مؤلف، فخرالمحققین،
[۲۳] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۲۴۲، ۱۴۱۴ـ.
چنین برمی آید که بخش ارث آن موجود بوده است، همچنین با توجه به اتمام تألیف بخش موجودِ آن در ۷۲۰ ه
[۲۴] حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص ۶۶۱، چاپ سنگی، چاپ افست تهران ۱۳۸۸.
و ضرورت تألیف این کتاب از نظر علامه حلّی، بعید است در شش سالی که وی پس از آن زیسته، نگارش آن را ادامه نداده باشد. با توجه به تاریخ پایان تألیف بخشهای مختلف تذکرة الفقهاء، که ثبت شده
[۲۵] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۴.
احتمالاً مؤلف تألیف آن را در حدود ۷۱۰ ه آغاز کرده است.
[۲۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۴.
بنا به نظری
[۲۷] حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، مقدمه درایتی، ص۳۲، ج ۱، قم ۱۳۷۱ ش.
این کتاب آخرین اثر فقهی علامه حلّی بوده است.


علامه حلّی علاوه بر تذکرة الفقهاء، کتاب دیگری نیز با نام منتهی المطلب فی تحقیق المذهب در زمینه فقه تطبیقی تألیف نموده که ویژگیهای آن
[۲۸] مقدمه بستانی، ص ۱۱ـ۳۶، حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲.
مشابه تذکرة الفقهاء است، ولی چنان‌که خود اشاره کرده،
[۲۹] حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج۱، مقدمه سبحانی، ص۱۷ـ۱۹ به نقل از تحریر علامه، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰.
[۳۰] مقدمه بستانی، ص ۱۱، حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲.
مفصّلتر و گسترده تر است.


تذکرة الفقهاء نسخه های خطی متعددی موجود است.
[۳۱] تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۷ـ۳۹، ۱۴۱۴ـ.
[۳۲] حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۲۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
این کتاب بارها به چاپ رسیده و آخرین چاپ آن با تحقیق مؤسسه آل البیت در قم صورت گرفته و تا زمان تألیف مقاله دوازده جلد آن انتشار یافته است.


در منابع فقهی به این کتاب بسیار استناد شده، اما در آثار کتاب شناختی
[۳۳] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۳ـ۴۴.
[۳۴] حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۲۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
از شرح یا حاشیه ای بر آن نام برده نشده است. به نوشته آقابزرگ طهرانی
[۳۵] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۲۲.
[۳۶] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۸۷.
[۳۷] مقدمه حسون، ص ۸۲ ـ۸۳، حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعد الاحکام، چاپ فارس رضا حسون، قم ۱۴۱۰.
جمال الدین ابن مُتَوَّج بحرانی، از شاگردان مهم فخرالمحققین، این اثر را تلخیص کرده، اما سیدمحسن امین
[۳۸] سیدمحسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۱.
[۳۹] سیدمحسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۴ـ ۱۵.
این تلخیص را اثر فخرالدین ابن متوّج بحرانی و آن را همان کتاب غرائب المسائل دانسته است.
[۴۰] آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۴ـ ۳۵.



(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة.
(۲) سیدمحسن امین، اعیان الشیعة.
(۳) محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا).
(۴) فضل بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف (منتخب الخلاف)، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۴۱۰.
(۵) حسن بن یوسف علامه حلّی، الالفین فی امامة امیرالمومنین علی بن ابی طالب (ع)، چاپ محمدمهدی موسوی خرسان، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۹، چاپ افست قم (بی تا).
(۶) حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰.
(۷) حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، چاپ سنگی (بی جا، بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۸۸.
(۸) تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ۱۴۱۴ـ.
(۹) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعد الاحکام، چاپ فارس رضا حسون، قم ۱۴۱۰.
(۱۰) حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، قم ۱۳۷۱ ش.
(۱۱) حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲.
(۱۲) حسن بن یوسف علامه حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت ۱۹۸۲.
(۱۳) محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹.
(۱۴) حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
(۱۵) محمد بن نصر مروزی، اختلاف العلماء، چاپ صبحی سامرائی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

 
۱. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، ص۴، ۱۴۱۴ـ.
۲. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۱۳۱.، ۱۴۱۴ـ.
۳. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج۱، مقدمه سبحانی، ص۱۳، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰.
۴. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ص ۴۴، مقدمه موسوی خرسان، چاپ سنگی، چاپ افست تهران ۱۳۸۸.
۵. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۵، ۱۴۱۴ـ.
۶. ↑ فضل بن حسن طبرسی، المؤتلف من المختلف بین ائمّة السلف (منتخب الخلاف)، ج۱، ص۱۸، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۴۱۰.
۷. ↑ علامه حلّی، تحریرالاحکام، ج ۱، مقدمه سبحانی، ص ۱۴.
۸. ↑ مروزی، مقدمه سامرائی، ص ۹.
۹. ↑ محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا).
۱۰. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۰ـ۳۱، ۱۴۱۴ـ.
۱۱. ↑ محمدتقی حکیم، الاصول العامة للفقه المقارن، ج۱، ص۱۴، نجف ۱۹۷۹، چاپ افست قم (بی تا).
۱۲. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۴۸، ۱۴۱۴ـ.
۱۳. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۷۹، ۱۴۱۴ـ.
۱۴. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۱۰۳، ۱۴۱۴ـ.
۱۵. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۲، ص۴۱۷، ۱۴۱۴ـ.
۱۶. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۵۰، ۱۴۱۴ـ.
۱۷. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۱۳۰، ۱۴۱۴ـ.
۱۸. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۳۰۱، ۱۴۱۴ـ.
۱۹. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۵، ص۳۷۱، ۱۴۱۴ـ.
۲۰. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۴۱، ۱۴۱۴ـ.
۲۱. ↑ مقدمه صدر، ص ۱۷، حسن بن یوسف علامه حلّی، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت ۱۹۸۲.
۲۲. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۳.
۲۳. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۴، ص۲۴۲، ۱۴۱۴ـ.
۲۴. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص ۶۶۱، چاپ سنگی، چاپ افست تهران ۱۳۸۸.
۲۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۴.
۲۶. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۴.
۲۷. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، ج۱، مقدمه درایتی، ص۳۲، ج ۱، قم ۱۳۷۱ ش.
۲۸. ↑ مقدمه بستانی، ص ۱۱ـ۳۶، حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲.
۲۹. ↑ حسن بن یوسف علامه حلّی، تحریر الاحکام الشرعیّة علی مذهب الامامیة، ج۱، مقدمه سبحانی، ص۱۷ـ۱۹ به نقل از تحریر علامه، ج ۱، چاپ ابراهیم بهادری، قم ۱۴۲۰.
۳۰. ↑ مقدمه بستانی، ص ۱۱، حسن بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ۱، مشهد ۱۴۱۲.
۳۱. ↑ تذکرة الفقهاء، قم: آل البیت، ج۱، مقدمه، ص۳۷ـ۳۹، ۱۴۱۴ـ.
۳۲. ↑ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۲۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
۳۳. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۳ـ۴۴.
۳۴. ↑ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی، ج۱، ص۱۲۰، ترجمه محمد آصف فکرت، مشهد ۱۳۶۸ ش.
۳۵. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۲۲.
۳۶. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۱۸۷.
۳۷. ↑ مقدمه حسون، ص ۸۲ ـ۸۳، حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعد الاحکام، چاپ فارس رضا حسون، قم ۱۴۱۰.
۳۸. ↑ سیدمحسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۱.
۳۹. ↑ سیدمحسن امین، اعیان الشیعة، ج۳، ص۱۴ـ ۱۵.
۴۰. ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۴ـ ۳۵.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکرة الفقهاء»، شماره۳۳۹۴.    



جعبه ابزار