• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ترجمة

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تَرْجُمه، گردانیدن گفتار یا نوشتاری از زبانی به زبان دیگر؛ یا تحویل و تبدیل بیانی به بیان دیگر برای روشن‌تر کردن مفهوم سخن است.
ریشۀ رباعی «ترجم» وام‌گرفته از زبان آرامی است؛ وجه وصفی آن «ترجمان»، نه تنها در ریشه، بلکه در ریخت نیز آرامی است و مستقیماً از آن زبان گرفته شده است معنای کهن‌تر واژه در آرامی بلند سخن گفتن است و چنین می‌نماید که در فرآیند نقل استلزامی، به معنای مفهوم سخن گفتن، و در فرآیند تضییق معنایی، به معنای مفهوم گفتن سخن نامفهوم، یا برگرداندن به زبانی دیگر به کار رفته است. مهم‌ترین کاربرد تاریخی این ریشه در پیش از اسلام، برای ترجمه‌های آرامی کتاب مقدس است که «تَرگوم» خوانده می‌شد.
کاربردهای مربوط به آغاز عصر اسلامی نشان می‌دهد که واژۀ ترجمان به معنای عام مترجم در میان عرب معمول بوده، و نمونه‌هایی از آن در حدیث نبوی نشان داده شده است.
[۱] محمد بخاری، الصحیح، ج۲، ص۵۱۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
[۲] مسلم بن حجاج، الصحیح، ج۲، ص۷۰۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
در یک فرآیند استعار‌ی، از آن روی که گاه فهم قرآن با دشواری رو به رو ست و نیاز به بیان کننده دارد، از همان عصر صحابه، تعبیر ترجمان قرآن برای مفسر به کار رفته است، بدون این‌که انتقال از زبانی به زبانی ملحوظ باشد.
[۳] عبدالله ابن ‌ابی شیبه، المصنف، ج۶، ص۳۸۳، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.
[۴] محمد ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۶۶، بیروت، دارصادر.    
[۵] نهج‌البلاغة، خطبۀ ۱۲۵.

درک همین معنای تعمیم یافته «بیان کننده» از ترجمان است که در زبان عصر صحابه، امکان می‌داد تا اتباع شیطان ترجمانهایی تلقی گردند که شیطان به زبان آنان سخن می‌گوید،
[۶] نهج‌البلاغة، خطبۀ ۱۹۲.
یا «فرستادۀ هر کس» ترجمان عقل او دانسته شود
[۷] نهج‌البلاغة، حکمت ۳۰۱.
ترجمان با این معنا، گاه برای بیان معانی دقیق فلسفی نیز به کار رفته است؛
[۸] رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
(اجرای موسیقی)، ترجمان موسیقی و معبِّر از آن است.
[۹] رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، ج۱، ص۱۷۶، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.

بدین ترتیب معنای ثانوی ترجمان، یعنی سخن گوینده از سوی کسی، یا بیان کنندۀ سخن کسی شکل گرفته است. نمونه‌های محدودی از کاربرد مصدر ترجمه در این معنا را دست کم تا سدۀ ۵ق می‌توان سراغ گرفت، اما در دوره‌های بعد، به فراموشی سپرده شده است.
[۱۰] محمد مبرد، الکامل، ج۲، ص۸۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و سید شحاته، قاهره، دارنهضة.    
[۱۱] طبری، التفسیر، ج۱، ص۴۵۲، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
[۱۲] طبری، التفسیر، ج۱، ص۴۵۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
[۱۳] محمد ابن‌ حبان، الصحیح، ج۵، ص۵۲۲، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴ق.
[۱۴] عبدالقاهر جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش محمد تنجی، بیروت، ۱۹۹۵م.    
[۱۵] محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۸۹، بیروت، دارالمعرفه.
در عنوان کتابی تألیف ابوعدنان سلمی، با ضبط «غریب الحدیث و ترجمته»، از ترجمه تبیین و تفسیر اراده شده است.
[۱۶] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۱.

درگامی پسین، باید به ساخت‌ معنای «بسط سخن» اشاره کرد که به نظر می‌رسد در عصر تدوین برپایۀ معنای ثانوی ترجمان ساخته شده است. ترجمه به معنای «بسط سخن» در نمونه‌هایی از اوایل سدۀ ۳ق به بعد دیده می‌شود و در عموم آنها، ناظر به مبحثهای بسط داده شده در یک کتاب است. در این کاربرد ترجمه، تقریباً معنای فصل از یک کتاب را دارد.
[۱۷] محمد شافعی، الام، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، دارالمعرفه.
[۱۸] محمد شافعی، الام، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۱۹] حسن ابن خلاد رامهرمزی، المحدث الفاصل، ج۱، ص۳۳۰، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۲۰] حسن ابن خلاد رامهرمزی، المحدث الفاصل، ج۱، ص۳۳۲‌، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۲۱] سلیمان طبرانی، المعجم الاوسط، ج۳، ص۳۶۰، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.
[۲۲] سلیمان طبرانی، المعجم الاوسط، ج۳، ص۳۶۳‌، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.
در مواردی محدودتر کاربرد آن به معنای مبحثی و بابی از یک دانش دیده می‌شود.
[۲۳] محمد حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۲۹۵، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۰م.
در مواردی نیز کاربرد آن به معنای جزء و کراسه‌ای از کتاب قابل مشاهده است.
[۲۴] احمد خطیب، بغدادی، ج۲، ص۹، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۵] احمد خطیب، بغدادی، ج۱۱، ص۲۵۵، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.

با ساخت یافتن اصطلاحاتی دیگر ناظر به اجزاء یک تدوین مانند کتاب، فصل و باب، کاربرد ترجمه در این معنا پس از سدۀ ۴ق، روی به ندرت نهاده است.
[۲۶] احمد ابونعیم اصفهانی، المسند المستخرج علی صحیح مسلم، ج۳، ص۳۲۵، به کوشش محمد حسن شافعی، بیروت، ۱۹۹۶م.
[۲۷] احمد ابونعیم اصفهانی، مسند ابی‌حنیفه، ج۱، ص۶۸، به کوشش نظر محمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۵ق.
[۲۸] ابن ‌خلدون، مقدمه، ج۱، ص۴۶۲، بیـروت، ۱۹۸۴م.
گاه تعبیر «ترجمة الباب» نیز به کار رفته است.
[۲۹] احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۲۰۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
[۳۰] احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۲۲۸‌، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.

یکی از زمینه‌ها برای ادامۀ کاربرد ترجمه به معنای مبحثی از یک کتاب، در آن‌جا ست که امکان به کارگیری اصطلاحاتی چون فصل و باب وجود نداشته است. شاخص‌ترین مورد، دربارۀ کتب رجالی است که بخشی کوچک را به شرح حال هر فرد اختصاص داده‌اند و می‌توان در ارجاع به آن بخش، از تعبیر ترجمه بهره گرفت. در نوشته‌های مربوط به سدۀ ۴ق، چنین ارجاعاتی آغاز شده،
[۳۱] عبدالرحمان ابن ‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۸۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۳۲] عبدالرحمان ابن ‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
و از سدۀ ۵ق، روی به کثرت نهاده است.
[۳۳] احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۲، ص۲۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
[۳۴] احمد ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۷، ص۱۵۹، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م.
[۳۵] احمد ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۷، ص۳۲‌، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م.

همین کاربرد، زمینۀ آن بوده است تا از همان سدۀ ۴ق، به تدریج ترجمه به معنای آنچه مربوط به یک فرد می‌شود، موضوعیت یابد. در سدۀ ۵ق، اصطلاح «ترتیب بر اساس تراجم» در مسندنویسی اهل سنت به کار گرفته شد و مقصود از آن، شماری از مسانید بود که احادیث را نه تنها بر اساس صحابه، بلکه بر اساس راویان از صحابه، و با اختصاص دادن هر بخش به روایت یک تابعی از صحابی، طبقه‌بندی کرده بودند
[۳۶] محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۸۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م.    
و این سبک و این اصطلاح در سده‌های بعد، همچنان در میان محدثان رواج محدود خود را حفظ کرد.
[۳۷] محمد ضیاء مقدسی، الاحادیث المختارة، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
[۳۸] محمد ضیاء مقدسی، الاحادیث المختارة، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
[۳۹] محمد ابن جماعه، المنهل الروی، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.

مسیر دیگر برای «آنچه مربوط به یک فرد می‌شود»، تخصیص معنایی ترجمه به «شرح حال» بود؛ این کاربرد از سده‌های میانی چنان گسترش یافت که به رایج‌ترین تعبیر برای شرح حال تبدیل شد و همواره یکی از شایع‌ترین معانی تاریخی ترجمه بود.
[۴۰] محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۵۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م.    
[۴۱] ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۶، ص۲۵۱، به کوشش شوقی ضیف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
[۴۲] احمد ابن‌ حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ج۱، ص۲، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.    
[۴۳] قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، عنوان اثر، بغداد، ۱۹۶۲م.    

در پایان باید به معنای کم شناختۀ دیگری از ترجمه اشاره کرد. از سدۀ ۳ق، ظاهراً با تعمیم رابطۀ دال و مدلولی ترجمه و «مترجَم»، ترجمه به معنای «عنوان» نیز به کار رفته، و‌ به‌طور خاص، برای عناوین کتب کاربرد یافته است.
[۴۴] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۱، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
[۴۵] علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۳، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
[۴۶] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۳.
[۴۷] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷۸.
[۴۸] احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
[۴۹] احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
[۵۰] احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
[۵۱] احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
[۵۲] عمرو جاحظ، المحاسن و الاضداد، ج۱، ص۳، بیروت، مکتبة العرفان.
[۵۳] محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دارالمعرفه.
تعبیر ترجمه به ندرت برای عنوان بابها نیز به کار رفته، و به همین‌ معنا، دهلوی، بر «تراجم ابواب» الصحیح بخاری شرح نوشته است.
در بازگشت به مأنوس‌ترین معنای ترجمه، یعنی برگرداندن از زبانی به زبان دیگر، باید گفت پس از نهضت ترجمه و رونق گرفتن ترجمۀ متون در جهان اسلام، در کنار تعبیر ترجمه که معنایی عام داشت، تعبیرهایی اخص به کار گرفته شد که ناظر به ترجمۀ متون بود.
[۵۴] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۲۶.
[۵۵] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۳۲.
[۵۶] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵.
[۵۷] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵.
البته تعبیر ترجمه که از پیش‌تر نیز بدین معنا به کار می‌رفت، در سایۀ اصطلاح نقل حتی در باب ترجمۀ متون، به حاشیه رانده نشد.
[۵۸] عمرو جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، دارصعب، ۱۹۶۸م.
[۵۹] ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۴۷ ‌.
تعبیر تفسیر به معنای ترجمه را نیز می‌توان در مواردی بازیافت و به خصوص نمونه‌های آن دربارۀ ترجمه‌های قرآن، دیده شده است.


(۱) عبدالرحمان ابن ‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
(۲) عبدالله ابن ‌ابی شیبه، المصنف، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.
(۳) محمد ابن جماعه، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
(۴) محمد ابن‌ حبان، الصحیح، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴ق.
(۵) احمد ابن‌ حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.
(۶) حسن ابن خلاد رامهرمزی، المحدث الفاصل، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
(۷) ابن ‌خلدون، مقدمه، بیـروت، ۱۹۸۴م.
(۸) محمد ابن سعـد، الطبقات الکبـری، بیروت، دارصادر.
(۹) قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، بغداد، ۱۹۶۲م.
(۱۰) ابن کثیر، البدایة و النهایة، به کوشش شوقی ضیف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
(۱۱) ابن ندیم، الفهرست.
(۱۲) احمد ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م.
(۱۳) احمد ابونعیم اصفهانی، مسند ابی‌حنیفه، به کوشش نظر محمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۵ق.
(۱۴) احمد ابونعیم اصفهانی، المسند المستخرج علی صحیح مسلم، به کوشش محمد حسن شافعی، بیروت، ۱۹۹۶م.
(۱۵) محمد بخاری، الصحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
(۱۶) احمد بیهقی، السنن الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
(۱۷) تمام دمشقی، مسند المقلین (المنتقی)، به کوشش مجدی فتحی سید، قاهره، ۱۹۸۹م.
(۱۸) عمرو جاحظ، البیان و التبیین، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، دارصعب، ۱۹۶۸م.
(۱۹) عمرو جاحظ، المحاسن و الاضداد، بیروت، مکتبة العرفان.
(۲۰) عبدالقاهر جرجانی، دلائل الاعجاز، به کوشش محمد تنجی، بیروت، ۱۹۹۵م.
(۲۱) محمد حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۰م.
(۲۲) احمد خطیب، بغدادی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۲۳) ولی‌الله دهلوی، شرح تراجم ابواب صحیح البخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۶۸ق/ ۱۹۴۹م.
(۲۴) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م.
(۲۵) رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
(۲۶) محمد شافعی، الام، بیروت، دارالمعرفه.
(۲۷) محمد ضیاء مقدسی، الاحادیث المختارة، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
(۲۸) سلیمان طبرانی، المعجم الاوسط، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.
(۲۹) طبری، التفسیر، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۳۰) محمد غزالی، احیاء علوم الدین، بیروت، دارالمعرفه.
(۳۱) محمد مبرد، الکامل، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و سید شحاته، قاهره، دارنهضة.
(۳۲) علی مسعودی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
(۳۳) مسلم بن حجاج، الصحیح، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۳۴) احمد نجاشی، الرجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۳۵) نهج‌البلاغة.

۱. ↑ محمد بخاری، الصحیح، ج۲، ص۵۱۲، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
۲. ↑ مسلم بن حجاج، الصحیح، ج۲، ص۷۰۳، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۵م.
۳. ↑ عبدالله ابن ‌ابی شیبه، المصنف، ج۶، ص۳۸۳، به کوشش کمال یوسف حوت، ریاض، ۱۴۰۹ق.
۴. ↑ محمد ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۶۶، بیروت، دارصادر.    
۵. ↑ نهج‌البلاغة، خطبۀ ۱۲۵.
۶. ↑ نهج‌البلاغة، خطبۀ ۱۹۲.
۷. ↑ نهج‌البلاغة، حکمت ۳۰۱.
۸. ↑ رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۹. ↑ رسائل اخوان الصفا، به کوشش خیرالدین زرکلی، ج۱، ص۱۷۶، قاهره، ۱۳۴۷ق/ ۱۹۲۸م.
۱۰. ↑ محمد مبرد، الکامل، ج۲، ص۸۹، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم و سید شحاته، قاهره، دارنهضة.    
۱۱. ↑ طبری، التفسیر، ج۱، ص۴۵۲، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
۱۲. ↑ طبری، التفسیر، ج۱، ص۴۵۴، بیروت، ۱۴۰۵ق.    
۱۳. ↑ محمد ابن‌ حبان، الصحیح، ج۵، ص۵۲۲، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۱۴ق.
۱۴. ↑ عبدالقاهر جرجانی، دلائل الاعجاز، ج۱، ص۲۰۱، به کوشش محمد تنجی، بیروت، ۱۹۹۵م.    
۱۵. ↑ محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۸۹، بیروت، دارالمعرفه.
۱۶. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۵۱.
۱۷. ↑ محمد شافعی، الام، ج۱، ص۱۴۵، بیروت، دارالمعرفه.
۱۸. ↑ محمد شافعی، الام، ج۱، ص۱۷۸، بیروت، دارالمعرفه.
۱۹. ↑ حسن ابن خلاد رامهرمزی، المحدث الفاصل، ج۱، ص۳۳۰، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۲۰. ↑ حسن ابن خلاد رامهرمزی، المحدث الفاصل، ج۱، ص۳۳۲‌، به‌کوشش محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۲۱. ↑ سلیمان طبرانی، المعجم الاوسط، ج۳، ص۳۶۰، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.
۲۲. ↑ سلیمان طبرانی، المعجم الاوسط، ج۳، ص۳۶۳‌، به کوشش طارق بن عوض‌الله بن محمد و عبدالمحسن بن ابراهیم حسینی، قاهره، ۱۴۱۵ق.
۲۳. ↑ محمد حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۲۹۵، به کوشش مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۰م.
۲۴. ↑ احمد خطیب، بغدادی، ج۲، ص۹، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۵. ↑ احمد خطیب، بغدادی، ج۱۱، ص۲۵۵، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۲۶. ↑ احمد ابونعیم اصفهانی، المسند المستخرج علی صحیح مسلم، ج۳، ص۳۲۵، به کوشش محمد حسن شافعی، بیروت، ۱۹۹۶م.
۲۷. ↑ احمد ابونعیم اصفهانی، مسند ابی‌حنیفه، ج۱، ص۶۸، به کوشش نظر محمد فاریابی، ریاض، ۱۴۱۵ق.
۲۸. ↑ ابن ‌خلدون، مقدمه، ج۱، ص۴۶۲، بیـروت، ۱۹۸۴م.
۲۹. ↑ احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۲۰۸، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
۳۰. ↑ احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۴، ص۲۲۸‌، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
۳۱. ↑ عبدالرحمان ابن ‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۸۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۳۲. ↑ عبدالرحمان ابن ‌ابی حاتم، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۳۲۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۳۳. ↑ احمد بیهقی، السنن الکبری، ج۲، ص۲۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، مکه، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۴م.
۳۴. ↑ احمد ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۷، ص۱۵۹، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م.
۳۵. ↑ احمد ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۷، ص۳۲‌، قاهره، ۱۳۵۱ق/ ۱۹۳۲ م.
۳۶. ↑ محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۶، ص۸۴، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م.    
۳۷. ↑ محمد ضیاء مقدسی، الاحادیث المختارة، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
۳۸. ↑ محمد ضیاء مقدسی، الاحادیث المختارة، ج۱، ص۳۶۷، به کوشش عبدالملک عبدالله دهیش، مکه، ۱۴۱۰ق.
۳۹. ↑ محمد ابن جماعه، المنهل الروی، ج۱، ص۱۱۰، به کوشش محیی‌الدین عبدالرحمان رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م.
۴۰. ↑ محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۵۳، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵م.    
۴۱. ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایة، ج۶، ص۲۵۱، به کوشش شوقی ضیف، بیروت، ۱۴۰۳ق.
۴۲. ↑ احمد ابن‌ حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ج۱، ص۲، به کوشش عبدالمعید خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/ ۱۹۷۶م.    
۴۳. ↑ قاسم ابن قطلوبغا، تاج التراجم، عنوان اثر، بغداد، ۱۹۶۲م.    
۴۴. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۱، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
۴۵. ↑ علی مسعودی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۳، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۶م.
۴۶. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۸۳.
۴۷. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۷۸.
۴۸. ↑ احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۱۴۳، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۴۹. ↑ احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۲۱۶، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۵۰. ↑ احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۲۴، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
۵۱. ↑ احمد نجاشی، الرجال، ج۱، ص۳۲۹، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.    
۵۲. ↑ عمرو جاحظ، المحاسن و الاضداد، ج۱، ص۳، بیروت، مکتبة العرفان.
۵۳. ↑ محمد غزالی، احیاء علوم الدین، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دارالمعرفه.
۵۴. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۲۶.
۵۵. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۱۳۲.
۵۶. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۵.
۵۷. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۰۴-۳۰۵.
۵۸. ↑ عمرو جاحظ، البیان و التبیین، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش فوزی عطوی، بیروت، دارصعب، ۱۹۶۸م.
۵۹. ↑ ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۳۴۷ ‌.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترجمه»، ج۱۵، ص۵۸۶۹.    



جعبه ابزار