تشکیلات روحانیت شیعه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
تشکیلات روحانیت شیعه یک شبه سازمان است که در پی اهداف خاصی شکل گرفته است؛ مانند شناخت صحیح
دین (
تفقه در دین)، ابلاغ صحیح دین، اصلاح‌طلبی، عینیت بخشیدن به دین و اجرا
احکام دینی.
این واژه به کسانی اختصاص دارد که به تعلیم و تعلم علوم دینی اشتغال داشته یا هنوز بدان مشغول‌اند. البته در زمان رسالت و امامت معصومان و سده‌های نزدیک به آن‌ها، از این کلمه‌ها استفاده نمی‌شده و ایشان را به نام‌های «
فقیه»، «
محدث» و «راوی» می‌شناختند. مفهوم «
روحانیت» در بردارنده عالمان،
مراجع تقلید، مجتهدان، محدثان، قاضیان و متعلمان است.
مفهوم «
شیعه» بر پیروان و معتقدان به امامت
حضرت علی (علیه‌السّلام) و فرزندان معصوم آن حضرت (علیهم‌السّلام) صدق می‌کند. «
روحانیت شیعه» هم آن دسته از افراد جامعه شیعی هستند که به تعلیم و تعلم و تبلیغ و ترویج آموزه‌هایی که «معالم دین» و «معارف اهل‌بیت» نامیده می‌شود، اشتغال دارند و با عناوین خاصی که سلسله مراتب آن‌ها را می‌رساند، در حوزه‌های آموزش و تبلیغ ایفای نقش می‌کنند.
درباره مفهوم «
سازمان» تعبیر واحد و مورد اتفاقی وجود ندارد، اما در عین حال بیش‌ترین تعریف‌هایی که برای این مفهوم ارائه شده، ویژگی مشترکی را مطرح کرده‌اند.
ابتدا به نکات مشترک توجه کرده سپس تعریف مورد نظر این نوشتار را از «تشکیلات دینی» ارائه می‌کنیم:
الف) هدف‌داری و رسیدن به هدف یا اهداف که تقریباً در همه تعریف‌ها، به این نکته بنیادین اشاره شده است. ایجاد سازمان‌ها، راه اصلی تحقق‌پذیر ساختن خواسته‌ها و نیل به هدف‌هایی شمرده شده که افراد به تنهایی نمی‌توانند به آن‌ها برسند؛
ب) تجمع تعدادی از افراد و تلاش‌های هماهنگ اعضای سازمان برای رسیدن به اهدافشان؛
ج) ترکیب و ساختار سلسله مراتبی آن، به این صورت که سطح بالا بر سطوح پایین نظارت کند؛
د) نوعی تقسیم کار؛
هـ) اصول و روش‌هایی که با مراعات آن‌ها، انسجام سازمان در انجام کارها تأمین می‌شود.
با توجه به نکته‌های مشترکی که در تعریف‌های «سازمان» وجود دارد، مفهوم «سازمان» در این نوشتار عبارت است از: «دسته‌ای از افراد که تحت یک نظام سلسله مراتب اقتدار و تفوق همراه با تقسیم کار ـ رسمی یا غیررسمی ـ در بین خود، برای تحقق اهداف خاصی فعالیت می‌کنند».
بر این اساس، سازمان روحانیت شیعه را می‌توان چنین در نظر گرفت: گروهی از علما، مراجع تقلید، مجتهدان، راویان و محدثانی که پیرو و معتقد به امامت حضرت علی و فرزندان معصوم (علیهم‌السّلام) هستند و تحت یک نظام فرهنگی و اجتماعی در راه تحقق اهداف خاصی شکل گرفته و فعالیت می‌کنند.
این تجمع، ابتدا حول محور یک چهره
معصوم ـ در عصر
رسالت و
امامت ـ و پس از او، عمدتاً حول محور یکی از عالمان و فقیهان طراز اول وجود داشته که به تدریج بر گستردگی آن افزوده شده است.
تشکیلات روحانیت به مثابه یک سازمان اجتماعی: با توجه به مؤلفه‌ها و شاخص‌هایی که برای سازمان اجتماعی ذکر شده، تشکیلات روحانیت شیعه یک سازمان اجتماعی فعال نیست، بلکه می‌توان آن را به صورت شبه سازمان در نظر گرفت؛ به ویژه با توجه به ابتدای شکل‌گیری که حاوی ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی که امروزه از مفهوم «سازمان» به ذهن متبادر می‌شود، نبوده است. تشکیلات روحانیت در اوایل پیدایش، به صورت یک سازمان اجتماعی فعال نبوده، بلکه به مثابه شبه سازمان اجتماعی، در پی اهداف خاصی شکل گرفت. در این دوره، عملکردهای اجتماعی و فرهنگی آن به صورت ساده و ابتدایی بود و با گذشت زمان، بدنه سازمانی، کارکردها و عملکردهای آن گسترش یافت. بنابراین، با توجه به کارکرد‌های تشکیلات روحانیت، این نظام، در اوایل شکل‌گیری و اندکی بعد، نه به عنوان یک سازمان اجتماعی فعال، بلکه به عنوان شبه سازمان اجتماعی در نظر گرفته می‌شد و تنها پس از
عصر غیبت و حضور افرادی چون
شیخ مفید،
سید مرتضی و
شیخ طوسی در عرصه‌های علمی و اجتماعی است که مؤلفه‌های یک سازمان بیش‌تر در آن دیده می‌شود. البته در عصر حاضر، شاهد گستردگی بیش‌تری در تشکیلات روحانیت با کارکرد‌های متنوع آن هستیم.
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تشکیلات روحانیت شیعه»، تاریخ بازیابی۹۷/۳/۲۳.
