• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تقی ارانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تقی ارانی در اران از توابع تبریز در خانواده‌ی یک کارمند ساده وزارت دارایی به دنیا آمد. وی از ‌اندیشمندانی بود که در خارج از کشور تحصیل کرده و دکترای خود را از آلمان اخذ کرد و بعد از بازگشت به ایران در انتشار افکار فلسفی مارکسیسم پرداخت. وی از فعالان مخالف دیکتاتوری رضاشاه بود.


بعد از انتقال پدرش، ابوالفتح، به تهران تحصیلات ابتدایی را در ۱۲۹۳ش. در مدرسه شرف و دوره متوسطه را (۱۲۹۴-۱۳۰۰) در دارالفنون و دانشکده پزشکی را هم با رتبه اول به اتمام رساند.
[۱] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
سپس عازم آلمان گردید و در دانشگاه برلن در رشته فلسفه به عنوان دانشجوی عادی نام‌نویسی کرد. در امتحانات ترم زمستانی (۱۹۲۴-۱۹۲۵) شرکت کرد و سال بعد امتحانات دوره دکترا و رساله دکترایش را (۱۹۲۶-۱۹۲۸) با موفقیت در فیزیک و شیمی گذراند و از دروس استادان بزرگی چون ماکس پلانک و آلبرت انشتاین بهره برد.
[۲] شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۸۱، تهران، اختران، ۱۳۷۸.

طی این سالها (تا ۱۳۰۹ش.) منطق و بیان عربی
[۳] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۵، تهران، انتشارات صبحدم.
را به عنوان دستیار آموزش زبان در بخش خاورشناسی دانشگاه برلن تدریس می‌کرد و از این راه شهریه‌ی دانشگاهی‌اش را می‌پرداخت.
[۴] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۱۸۲-۱۸۳، تهران، انتشارات صبحدم.

در ۱۳۰۹ به ایران آمد و در مدارس مختلف تهران تدریس کرد. سپس رئیس تعلیمات صناعت (تعهد بورس دو ساله دولت) و از لایق‌ترین اعضاء آن گردید و تا اردیبهشت ۱۳۱۶ش. که توقیف شد، در این سمت بود.
[۵] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۳، تهران، انتشارات صبحدم.


با آغاز حکومت مطلقه رضاشاه در ایران جریان‌های آزادی‌خواهی و فعالیت‌های سیاسی به شدّت سرکوب شد و تنها گروه‌هایی کوچک همچون «حزب کمونیست ایران» مخفیانه فعالیت‌های‌اندکی داشتند که تا اواخر سال ۱۳۱۰ش. تمامی شبکه‌های آن کشف گردید و چهره‌های سرشناس آن چون جعفر جوادزاده (پیشه‌وری)، انزابی، و غیره دستگیر و به زندان افتادند.
[۶] تربتی سنجابی، محمود، قربانیان باور و احزاب سیاسی در ایران، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۵.
در ۲۲ خرداد همین سال، قانون منع فعالیت‌های اشتراکی
[۷] آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۱۴۲، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.
به تصویب مجلس رسید.
[۸] خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی (پنجاه و سه نفر)، ص۱۸-۱۹، تهران، نشرگفتار، ۱۳۷۲.
که بر اساس آن اعضای سازمان‌هایی که علیه سلطنت فعالیت می‌کردند، به ده سال حبس محکوم می‌شدند.
[۹] آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۱۴۲، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.


۲.۱ - غفلت نکردن در امور اجتماعی

ارانی با وجود تحقیقات عمیق و گسترده علمی، از توجه به امور اجتماعی و سیاسی غافل نبود و عقیده داشت،‌ اندیشمندان می‌بایست تمام همت خود را صرف اصلاح جامعه کنند؛ زیرا اجتماع موانع بسیاری در برابر نیات پاک و صحیح او ایجاد و بر او تحمیل خواهد کرد. از این‌رو پرداختن به زندگانی صرفا علمی را‌ اندیشه‌ای باطل می‌دانست.
[۱۰] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۴، تهران، انتشارات صبحدم.
این تفکر او در جریان اعتراضات دانشجویان علیه قرارداد ۱۹۱۹ش. مشهود بود. (این قرارداد ایران را تحت‌الحمایه رسمی بریتانیا می‌کرد.)
[۱۱] شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۸۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
جریان‌های فکری – سیاسی آن دوران بویژه اوضاع آلمان پس از عهدنامه ورسای، انقلاب اکتبر روسیه، پیدایش فاشیسم و دیکتاتوری‌های سرمایه‌داری، بحران‌های بزرگ سرتاسر اروپا و آمریکا و نابسامانی‌های رقت‌انگیز ایران که محصول
[۱۲] آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۵۵، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.
حکومت دیکتاتوری رضاشاه بود، در شکل‌گیری افکار سیاسی‌اش نقش بسیار داشت.
[۱۳] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۵، تهران، انتشارات صبحدم.
وی ملهم از‌ اندیشه‌های چپ دموکراتیک آلمان، به‌ اندیشه چپ مستقل و ملی گرایید
[۱۴] شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
و تجدد را در سطحی عالی نه با تقلید کورکورانه از غرب کاپیتالیستی و شرق کمونیستی درک کرد به گونه‌ای که اگر کشته نمی‌شد، جنبش ملی و چپ عدالت‌خواهانه‌ی ایران به گردابی در نمی‌غلتید که بین تاسیس حزب توده و ۲۸ مرداد بدان دچار آمد.
[۱۵] شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.


۲.۲ - پایه‌گذار فرقه جمهوری انقلابی ایران

ارانی در آلمان با سازمان دانشجویی و فعالان سیاسی همچون مرتضی علوی و احمد اسدی آشنا شد. هدف این سازمان دانشجویی در ظاهر حمایت از حقوق دانشجویان و در واقع فعالیت علیه دیکتاتوری رضاشاه و آشنا ساختن دانشجویان با‌ اندیشه‌های مارکسیستی بود. ارانی بیش از همه به کتاب‌های مارکسیستی و بویِژه تئوری‌های فلسفی و اجتماعی مارکس علاقه داشت.
[۱۶] شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۷، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
حمید احمدی ارانی را پایه‌گذار "فرقه جمهوری انقلابی ایران" در ۱۳۰۴ می‌داند
[۱۷] احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۱۲-۱۳.
که خط سیاسی آن غیر کمونیستی و هدفش دفاع از آرمان‌های آزادی خواهانه مشروطیت و جمهوری ملی و ایجاد اصول دموکراسی بود.
[۱۸] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۴۴۴-۴۴۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
[۱۹] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۴۵۳، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
از دلایل آن انتشار جزوه "بیان حق"، (زیرا در آن زمان هر گونه فعالیت کمونیستی ممنوع بود.)
[۲۰] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۸، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
عدم پیگرد قانونی اعضا این گروه پس از بازگشت به کشور تا زمان انتشار مجله پیکار
[۲۱] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۸، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
و اظهارات دکتر ارانی در بازجویی‌های شهربانی است.
[۲۲] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
[۲۳] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۳۶-۲۳۷۳۲، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.

وی از (۱۳۰۳ش.) به اتفاق دکتر روزن وزیر سابق امورخارجه آلمان در زمینه تحقیق و انتشار متون کهن ایران فعال بود.
[۲۴] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.


۲.۳ - ایجاد کانون روشنفکری

اولین بازتاب تفکر ماتریالیستی دیالکتیک، انتشار کتاب فیزیک در بهمن ۱۳۰۴ بود که زمینه مطالعه درباره فلسفه و نظریات مارکس را فراهم کرد؛
[۲۵] احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۳۴-۳۵.
اما این به معنای ارتباط یا عضویت در یک فرقه کمونیستی یا تلاش برای پایه‌گذاری آن نبود.
[۲۶] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۶، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
پرونده ۵۳ نفر و دیگر منابع نشان می‌دهد که در آن زمان جز یک یا دو تن، چون دکتر بهرامی و علوی کسی به عضویت حزب کمونیست در نیامده بود.
[۲۷] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۴۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
در فضای سیاسی اختناق و سرکوب آزادی‌خواهان
[۲۸] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۴۱، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
ارانی با برقراری ارتباط با روشنفکران، تکمیل و چاپ رساله‌هایش که در برلین منتشر کرده بود و تماس با دانشجویان و دانش‌آموزان، اقدامات روشنفکرانه را با جدیّت در پیش گرفت و طی چهار سال تلاش، رساله‌ای با عنوان "روان‌شناسی قشرهای مختلف جامعه ایران" تالیف نمود و سپس برای ایجاد یک کانون روشنفکری و اشاعه افکارش، امتیاز انتشار نشریه "دنیا" را در ۱۳۱۲ با محتوای علمی – فلسفی مارکسیسم اخذ کرد. نشریه‌ی زنده و هدفمندی
[۲۹] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۳۶-۲۳۸، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
[۳۰] خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی، ص۶۸-۶۹.
که در محیط فقر فکری و فرهنگی آن روز، نیاز جوانان به‌ اندیشه‌های انتقادی را برآورده می‌کرد و مروج افکار مارکسیستی نبود؛ بلکه هدف آن روشنگری و آشنا کردن تحصیل کردگان با آخرین دستاوردهای دانش، صنعت و هنر جهان آن روز بود.
[۳۱] احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۴۱-۴۲.
[۳۲] احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۵۱-۵۵.
از این رو فعالیت دکتر ارانی نه زیر زمینی و نه تشکیلاتی و حزبی بود.
[۳۳] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۷۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
[۳۴] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۸۹-۹۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.


نفوذ سازمان اطلاعاتی به درون گروه ارانی توسط ده‌زاد و همسرش با جلب اعتماد ارانی نسبت به کامران – کمونیست با سابقه عضو کمیترن – و سپس کامبخش
[۳۵] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
صورت گرفت. در ۱۳۱۴ دکتر بهرامی توسط روشن و رضا قلی‌سیف – از کارمندان دستگاه استالینی در مسکو - برای اجرای طرح کار مالی و کانال ارتباطی با خارج وارد جریاان ارانی شد.
[۳۶] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۳-۱۴۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
کامبخش سعی داشت، امکانات گروه ارانی را به صورت اطلاعاتی - تشکیلاتی سازماندهی و در راستای تامین نیازمندی‌های اطلاعاتی شوروی‌ها در ایران به کار گیرد.
[۳۷] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
شوروریها مخفیانه گروه کمونیستی فعالی را با ماهیّت نظامی و حزبی که سرهنگ سیامک و کامبخش از عناصر اصلی آن بودند، در ایران هدایت کردند.
[۳۸] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۳۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
اهداف آنها از ادغام شدن در گروه ارانی:
۱) احیای حزب کمونیست متلاشی شده در ایران بود؛
[۳۹] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۶۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
[۴۰] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۸۲، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
اما فعالیت‌های ارانی صرفا روشنفکرانه بود.
۲) تلاش برای وابسته شدن "دنیا" به فرقه کمونیستی که ارانی با آن مخالفت کرد.
[۴۱] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۰-۱۵۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
این چالش‌های جدی، حذف تدریجی ارانی و پراکنده ساختن اعضای گروهش و توقف انتشار مجله و انحلال جلسات منزل ارانی
[۴۲] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
را در پی داشت. بنابراین جلوگیری رژیم از انتشار مجله با توجه به اظهارات خود ارانی که علت آن را مشکلات مالی ذکر کرده است،
[۴۳] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۰-۱۵۱، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
صحیح نیست. همچنین اشتغال وی به ریاست اداره صناعت نیز مردود است؛ زیرا وی یک سال پس از تعطیلی مجله به این سمت انتخاب شد.
[۴۴] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
خود ارانی در بازجویی‌های شهربانی به اختلافاتش با کامبخش اشاره می‌کند. هر چند تشخیص ماهیت گروه کامبخش برای ارانی که صادقانه به یک مبارزه سیاسی در عرصه داخلی و جهانی علیه فاشیسم می‌اندیشید، آسان نبود. کار فکری و مطالعاتی، تدریس، کار در وزارت جنگ و مدیریت اداره صناعت و تبحر کامبخش سرانجام به تسلط کامبخش بر این جریان و داخل کردن گروه قزوینی‌ها به عنوان هسته‌های مخفی سازماندهی شده، منجر شد.
[۴۵] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.

کامبخش گروه ارانی را به دو بخش تقسیم کرد؛ بخش کارمندان و روشنفکران فارغ‌التحصیل که در محافلی مانند "کلوپ ایران" و یا "انجمن حقوق‌دانان" رخنه کرده بودند و بخش‌جوانان و دانشجویان که در کارهای اجرایی به کار گرفته شدند.
[۴۶] احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۷۷.


با برنامه‌ای از پیش تعیین شده در اردیبهشت ۱۳۱۶ش. توسط شهربانی به اتهام عضویت در فرقه اشتراکی و اقدام علیه امنیت کشور، در پی دستگیری یکی از افراد دسته قزوینی‌ها به نام شورشیان
[۴۷] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۶۳-۱۶۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
و سپس کامبخش انجام گرفت.
[۴۸] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
وی با اطلاع از نیاز رژیم برای معرفی شبکه‌های کمونیستی، فرقه‌ای مجازی برای شهربانی ترسیم کرد و از کامران به عنوان نماینده ایران در کمیترن و از ارانی در مقام لیدر (رهبر) تشکیلات نام می‌برد و مشخصات کامل شاگردان ارانی را در اختیار پلیس قرار داد و پلیس وانمود کرد که ارانی آنها را به عنوان اعضاء حزب لو داده است. ارانی در حالی متهم به خیانت شد که در برابر شدیدترین شکنجه‌های زندان از یارانش دفاع کرد.
[۴۹] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۹-۲۰۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
وی حتی برای امضاء اعترافات ساختگی شهربانی بر علیه خودش به شرط آزادی شاگردانش اعلام آمادگی کرد.
[۵۰] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۰۵-۲۰۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
اسناد بازمانده
[۵۱] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۴۷-۵۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
نشان می‌دهد، گروه ۵۳ نفر در زندان و به اجبار پلیس به عنوان فرقه‌ایی کمونیستی تشکیل شد.
[۵۲] فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۱۷۵-۱۷۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
ارانی در دفاعیاتش پرده از چهره شهربانی کنار زد و اهداف ایجاد پرونده ۵۳ نفر را به عنوان فرقه کمونیستی افشا نمود.
[۵۳] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۲۰-۳۴۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
ارانی و متهمین رده اول پرونده در دستگاه قضایی کاملا فرمایشی و زیر فشار شهربانی به ده سال حبس محکوم گردیدند؛
[۵۴] بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۵۴-۳۶۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
اما سال ۱۳۱۸ در زندان قصر در ۳۶ سالگی بر اثر بیماری و شکنجه در زندان
[۵۵] ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۲۴-۳۲، تهران، انتشارات صبحدم
جان سپرد و روشنفکری که می‌بایست از افکارش در جهت رشد و تعالی جامعه بهره برد، قربانی دیکتاوری رضاشاه شد.

۱. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲. ↑ شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۸۱، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
۳. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۵، تهران، انتشارات صبحدم.
۴. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۱۸۲-۱۸۳، تهران، انتشارات صبحدم.
۵. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۳، تهران، انتشارات صبحدم.
۶. ↑ تربتی سنجابی، محمود، قربانیان باور و احزاب سیاسی در ایران، ص۵۵، تهران، ۱۳۷۵.
۷. ↑ آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۱۴۲، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.
۸. ↑ خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی (پنجاه و سه نفر)، ص۱۸-۱۹، تهران، نشرگفتار، ۱۳۷۲.
۹. ↑ آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۱۴۲، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.
۱۰. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۴، تهران، انتشارات صبحدم.
۱۱. ↑ شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۸۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
۱۲. ↑ آبراهامیان، یراوند، ایران بین دو انقلاب، ص۵۵، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۷.
۱۳. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۵، تهران، انتشارات صبحدم.
۱۴. ↑ شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
۱۵. ↑ شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۲، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
۱۶. ↑ شاکری، خسرو، تقی ارانی در آینه تاریخ، ص۱۷، تهران، اختران، ۱۳۷۸.
۱۷. ↑ احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۱۲-۱۳.
۱۸. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۴۴۴-۴۴۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۱۹. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۴۵۳، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۰. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۸، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۱. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۸، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۲. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۳. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۳۶-۲۳۷۳۲، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۲۴. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۵. ↑ احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۳۴-۳۵.
۲۶. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۶، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۲۷. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۴۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۲۸. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۴۱، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۲۹. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۲۳۶-۲۳۸، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۳۰. ↑ خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی، ص۶۸-۶۹.
۳۱. ↑ احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۴۱-۴۲.
۳۲. ↑ احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۵۱-۵۵.
۳۳. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۷۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۴. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۸۹-۹۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۵. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۶. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۳-۱۴۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۷. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۸. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۳۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۳۹. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۶۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۴۰. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۸۲، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۴۱. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۰-۱۵۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۲. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۹، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۳. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۰-۱۵۱، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۴. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۵۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۵. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۴۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۶. ↑ احمدی، حمید، تاریخچه تدوین قانون مدنی، ص۷۷.
۴۷. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۶۳-۱۶۴، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۸. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۵، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۴۹. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۱۸۹-۲۰۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۵۰. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۲۰۵-۲۰۷، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۵۱. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۴۷-۵۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۵۲. ↑ فرزانه، حسین، پرونده ۵۳ نفر، ص۱۷۵-۱۷۹، تهران، مؤسسه انتشارت نگاه، ۱۳۷۲.
۵۳. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۲۰-۳۴۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۵۴. ↑ بروجردی، حسین، ارانی فراتر از مارکس، ص۳۵۴-۳۶۰، تهران، تازه‌ها، ۱۳۸۲.
۵۵. ↑ ارانی، تقی، متن دفاع در محکمه جنایی، ص۲۴-۳۲، تهران، انتشارات صبحدم


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «دکتر تقی ارانی»، تاریخ بازیابی ۹۵/۶/۰۹.    



جعبه ابزار