• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

تقیه بنت غیث

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تَقیّه بِنْتِ غَیْث، ام علی (۵۰۵-۵۷۹ق/۱۱۱۱-۱۱۸۳م)، از بانوان شاعر و ادیب شامی، ملقب به ستُّ النِعَم (بانوی نعمت‌ها). وی در خانواده‌ای اهل دانش در دمشق زاده شد. جدش ابوالحسن علی بن عبدالسلام (د ۴۷۸ق) از شاعران صور و پدرش ابوالفرج غیث معروف به ابن‌اَرْمنازی (د ۵۰۹ ق)، خطیب و کاتب بود.
[۱] ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۹.
[۲] یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۱۵۹.



تقیه ۱۳ ساله بود که در ۵۱۸ ق و در پی اشغال بندر صور به دست صلیبیان، همراه بزرگ خاندان، ابومحمدحسن بن علی که در این زمان به قضاوت اسکندریه منصوب شده بود، با خانواده به اسکندریه رفت.
[۳] ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل، ج۱۰، ص۶۲۰.
[۴] سلفی، احمد، معجم السفر، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
او در آن‌جا با ابوطاهر احمد سلفی اصفهانی آشنا شد و در محضر وی چنان نیک دانش‌ اندوخت که سلفی در کتابش از وی با عنوان «بانویی شاعره که هرگز نظیرش را ندیده» یاد کرد و حتی پاره‌ای از اشعار او را در برخی یادداشت‌هایش آورد
[۵] سلفی، احمد، معجم السفر، ص۵۴، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
[۶] ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۸۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
[۷] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۳۸۴، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۸] ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۷- ۲۹۸.
علاوه بر سلفی، کسانی چون صفدی، منذری و ابوالحسن مقدسی، ضمن نقل حدیث از او، به مقام شاعری وی اذغان کرده، او را ستوده‌اند.
[۹] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۸۵، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۱۰] منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۱م.


بنا به قول عمادالدین کاتب، ابوالقاسم حمزه مخزومی مغربی در ۵۷۱ق/۱۱۷۵م در دمشق عماد را ملاقات کرد و دفتری از اشعار تقیه را به او هدیه داد. عماد متذکر می‌شود که تقیه با خط خود بر روی دفتر نوشته بود که حمزۀ مخزومی این اشعار را در ۵۶۱ ق، مستقیماً از وی شنیده است
[۱۱] کاتب، عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۱-۲۲۲، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
[۱۲] مقری، احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۶۰۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.


بنا به‌ گفتۀ سلفی
[۱۳] سلفی، احمد، معجم السفر، ص۳۲۲، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
همسر تقیه ــ فاضل بن سعدالله ــ نیز اهل شعر بود و به همراه دو فرزندش در مدرسۀ عادلیه دانش آموخت. ظاهراً یکی از فرزندان او به نام ابن‌محدث پس از مدتی محضر سلفی را ترک گفت و خاطر او را بیازرد. تقیه در قصیده‌ای مفصل، از این اقدام فرزندش عذرخواهی کرد
[۱۴] رک به: عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۲-۲۲۳، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.


بیشتر اشعار تقیه در قالب قصیده، قطعه و در مواردی غزل است. وی خود مدعی است که در شعر مدح و هجا سرآمد روزگار خویش است. قصیده‌ای که وی در کهن‌سالی برای ملک مظفر ایوبی سرود، چنان در کار مدح و وصف مجلس بزم و باده‌خواری مهارت نشان ‌داد که موجب حیرت و شگفتی سلطان شد، و او ناچار گردید در رزم و حماسه هم قصیده‌سرایی کند. مدح تقیه از ملک مظفر می‌بایست در فاصلۀ سال‌های ۵۷۰ تا ۵۷۱ ق باشد که وی به دمشق سفر کرده است.
[۱۵] ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۸.
[۱۶] ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ص۲۸۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
[۱۷] صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۸۵، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.


سروده‌های فخریۀ تقیه حکایت از آن دارد که وی از متنبی (۳۰۳-۳۵۴ق)، سخت تأثیر پذیرفته است. تقیه افزون بر اینها، در دوری از وطن اشعاری سوزناک سروده است
[۱۸] کاتب، عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۳، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
[۱۹] سیوطی، جلال‌الدین، نزهة الجلساء فی اشعار النساء، قاهره، مکتبة القرآن.
می‌دانیم که در همین زمان شهر او صور، به دست صلیبیان افتاده بود، اما شگفت اینجا ست که این بانوی دانشمند دربارۀ شهر اشغال شدۀ خویش، تنها به ناله و سوز بسنده کرده است و هیچ‌گونه اشاره‌ای به حملات مسیحیان نمی‌کند. تقیه تا پایان عمر در اسکندریه ماند و همان‌جا درگذشت.

(۱) ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل.
(۲) ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات.
(۳) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
(۴) سلفی، احمد، معجم السفر، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
(۵) سیوطی، جلال‌الدین، نزهة الجلساء فی اشعار النساء، قاهره، مکتبة القرآن.
(۶) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۷) کاتب، عماد‌الدین، خریدة القصر، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
(۸) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
(۹) منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۱م.
(۱۰) یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان.

۱. ↑ ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۹.
۲. ↑ یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۱، ص۱۵۹.
۳. ↑ ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل، ج۱۰، ص۶۲۰.
۴. ↑ سلفی، احمد، معجم السفر، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
۵. ↑ سلفی، احمد، معجم السفر، ص۵۴، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
۶. ↑ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۸۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
۷. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۳۸۴، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۸. ↑ ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۷- ۲۹۸.
۹. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۸۵، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۰. ↑ منذری، عبدالعظیم، التکملة لوفیات النقلة، ج۱، ص۱۰۰، به کوشش بشار عواد معروف، بغداد، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۱م.
۱۱. ↑ کاتب، عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۱-۲۲۲، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
۱۲. ↑ مقری، احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۶۰۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
۱۳. ↑ سلفی، احمد، معجم السفر، ص۳۲۲، اسلام آباد، ۱۹۸۸م.
۱۴. ↑ رک به: عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۲-۲۲۳، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
۱۵. ↑ ابن‌خلکان، شمس‌الدین، وفیات، ج۱، ص۲۹۸.
۱۶. ↑ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، ص۲۸۰، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۱۷ق/ ۱۹۹۶م.
۱۷. ↑ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۸۵، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۱۸. ↑ کاتب، عماد‌الدین، خریدة القصر، ج۲، ص۲۲۳، به کوشش احمدامین و دیگران، قاهره، ۱۹۵۱م.
۱۹. ↑ سیوطی، جلال‌الدین، نزهة الجلساء فی اشعار النساء، قاهره، مکتبة القرآن.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تقیه بنت غیث»، شماره ۶۰۴۴.    



جعبه ابزار