• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جحفه (دانشنامه‌حج)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



مقالات مرتبط: جحفه (مقالات مرتبط).

جحفه از میقات‌های پنج‌گانه مهم حج و عمره برای کسانی است که از جده رهسپار مکه می‌شوند. این شهر در ۹ کیلومتری غدیر خم و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد. برخی غدیر را در این منطقه جحفه دانسته‌اند. گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند؛ اما این منطقه به تدریج رو به ویرانی نهاد. در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت، اگر چه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد. این منطقه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به: سریه عبیدة بن حارث، سریه خرار، محرم شدن پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و برخی مسلمانان اشاره کرد.



جحفه منطقه‌ای کهن در ۱۸۹ کیلومتری مکه و یکی از میقات‌های مهم حج و عمره برای مغربیان، ساکنان شام و مصر و نیز کسانی است که از آنجا عبور می‌کنند. این شهر در ۹ کیلومتری غدیرخم و نزدیک ساحل دریای سرخ قرار دارد و امروزه کسانی که از جده به سوی مکه می‌روند، در این منطقه مُحرِم می‌شوند.


جحفه به دلیل موقعیت دینی (میقات بودن) و تاریخی و اقتصادی‌اش (در مسیر تجارت قرار داشتن) از اهمیتی بسزا برخوردار بود. این شهر در گذشته مَهْیَعه نام داشت. مهیعه از ریشه «ه ـ ی ـ ع» به معنای مکان پهناور است. شاید به دلیل قرار گرفتن این شهر در سرزمینی گسترده میان غدیر خم و دریای سرخ بدین نام خوانده شده است.


به گزارش منابع، جحفه در دوران جاهلی، سکونت‌گاه عرب‌های بنی‌عبیل از فرزندان عوص بن ارم بن سام بن نوح
[۶] مسعودی، ابی‌حسن بن علی، مروج الذهب، ج۲، ص۱۲۷.
بود که در پی درگیری با ساکنان یثرب ناچار به ترک آن شدند و در مهیعه سکونت گزیدند. سیلابی سخت این شهر را ویران کرد و از این رو، آن را جحفه نامیدند. البته این شهر بعدها دیگر بار آباد شد و گسترش یافت. در روایاتی از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و امام صادق (علیه‌السّلام) هر دو واژه «مهیعه» و «جحفه» برای این منطقه به کار رفته است.


گزارش‌ها از آبادانی جحفه در سده‌های نخستین اسلامی حکایت دارند. مقدسی (م،۳۸۰ق) جحفه را از شهرهای حجاز برشمرده و آن را شهری آباد و دارای دژ و چشمه‌ها و چاه‌های آب خوانده و از سکونت فرزندان جعفر در آن گزارش داده است. وی در بیان ویژگی‌های شهرهای گوناگون، جحفه را مرکز فاسقان شمرده و از تب‌خیز بودن این شهر گزارش داده و دعای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای انتقال تب مدینه به اینجا را آورده است. بکری جغرافیدان معروف‌ اندلسی (م،۴۸۷ق) از گستردگی و آبادانی آن یاد کرده و از دو مسجد در این شهر به نام مسجدالنبی در سمت مدینه و مسجد الائمه در سمت مکه نام برده است. از آنجا که مسجد این شهر را دارای منبر شمرده‌اند، به نظر می‌رسد که مکان نماز جمعه بوده است.


جحفه در سده‌های نخستین اسلامی نیز همچنان اهمیت خود را حفظ کرد. جحفه از مهم‌ترین سکونت‌گاه‌های دائم میان مکه و مدینه بوده و منابع از سکونت بنی‌عامر و بنی‌سلیم در این منطقه گزارش داده‌اند. نزدیکی جحفه به ساحل دریای سرخ بر اهمیت آن افزود و آنجا را به مرکز داد و ستد کالا به سرزمین‌های پیرامون تبدیل کرد.


جحفه پس از سده پنجم ق به تدریج اهمیت خود را از دست داد و رو به ویرانی نهاد؛ به گونه‌ای که یاقوت حموی در سده هفتم ق (م،۶۲۶ق) با اشاره به آبادانی گذشته جحفه، از خرابی آن یاد می‌کند و ابوالفداء در اواخر سده هشتم ق از ویرانی و غیر مسکونی شدن آن گزارش می‌دهد. به گزارش برخی سفر‌نامه‌نویسان، در اواخر سده نهم ق این منطقه حتی کارکرد دینی خود را نیز از دست داد؛ به گونه‌ای که برخی از احرام حاجیان در رابغ نزدیک جحفه گزارش می‌دهند.
[۳۰] قلصادی اندلسی، علی، رحلة القلصادی، ص۱۳۵.
در سده‌های بعد، به ویژه در دوران معاصر، جحفه دیگر بار جایگاه دینی خود را بازیافت؛ اگر چه آبادانی و رونق پیشین آن تکرار نشد و تنها ویرانه‌های کهن از آن دیده می‌شود.
[۳۱] نک: حوزه نمايندگی ولی فقيه در امور حج و زيارت، میقات حج، ش۷، ص۱۶۸، «میقات جحفه.»



امروزه در این منطقه مسجدی بزرگ بنا شده و تاسیسات بهداشتی نیز کنار آن ساخته شده است. در این سرزمین، قبایلی از زبید زندگی می‌کنند. نیز در این منطقه و در حدود ۴ کیلومتری مسجد کنونی، آثار قصر علیا از بناهای عصر عباسی دیده می‌شود و کنار آن آثار یک بازار کهن و راه سنگ‌فرش وجود دارد.
[۳۲] حوزه نمايندگی ولی فقيه در امور حج و زيارت، میقات حج، ش۷، ص۱۶۹.



جحفه در دوران نبوی شاهد برخی رخدادهای مهم بود که از مهم‌ترین موارد آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۸.۱ - وقوع برخی سرایا

شماری از سرایای پیامبر همچون سریه عبیدة بن حارث (ماه هشتم ق) به رابغ نزدیک جحفه و نیز سریه خرار به فرماندهی سعد بن ابی‌وقاص (ماه نهم ق) اشاره کرد. هنگام نبرد بدر که مشرکان قریش از نجات کاروان تجاری آگاه شدند، برخی چون بنی‌زهره از ادامه حرکت برای نبرد خودداری کردند و از جحفه به مکه بازگشتند.

۸.۲ - خواب دیدن جهیم بن صلت

در این منطقه، جهیم بن صلت کشته شدن سران قریش را در این نبرد در خواب دید؛ اما با تمسخر ابوجهل روبه‌رو شد.

۸.۳ - استقرار پیامبر

همچنین گزارش‌های تاریخ‌نگاران از استقرار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این منطقه هنگام رفتن به سوی مکه در رویداد حدیبیه (۶ق) و نیز احرام برخی از مسلمانان که در ذوالحلیفه محرم نشده بودند، حکایت دارند. بر پایه این گزارش‌ها، مسلمانان در این منطقه با مشکل کم‌آبی روبه‌رو شدند و رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) افرادی را برای فراهم کردن آب فرستاد؛ اما آن‌ها به دلیل بیم از مکیان با دست خالی بازگشتند و سرانجام پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) امام علی (علیه‌السّلام) را مامور این کار کرد. گویا در همین مکان، مشرکان از حرکت مسلمانان آگاه شدند.

۸.۴ - محرم شدن پیامبر

در سال بعد، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) هنگام رفتن برای عمرة القضاء در جحفه محرم شد. هنگام عزیمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای فتح مکه (۸ق) عباس عموی ایشان در همین منطقه به سپاه مسلمانان پیوست.


برخی غدیر را در منطقه جحفه دانسته و از آن با عنوان غدیر الجحفه و از رخداد غدیر با عنوان یوم الجحفه یاد کرده‌اند. بعضی نیز بدون تطبیق نمودن غدیر بر جحفه، از نزول آیه تبلیغ و نیز معرفی امام علی (علیه‌السّلام) به عنوان جانشین از سوی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در این مکان سخن گفته‌اند. قندوزی در گزارش خود از این رخداد، به بیان حدیث ثقلین در این مکان از جانب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نیز معرفی امام علی (علیه‌السّلام) به عنوان جانشین خود اشاره می‌کند.


جحفه یکی از میقات‌های حج و عمره است که دیدگاه‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد؛ از جمله:

۱۰.۱ - میقات مغربیان

رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و ائمه، جحفه را یکی از میقات‌ها خوانده‌اند. به فرموده امام صادق (علیه‌السّلام) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جحفه را میقات مغربیان خواند.

۱۰.۲ - میقات شامیان

در روایتی دیگر، این منطقه را میقات شامیان معرفی کرده‌اند. بر این اساس، فقیهان بزرگ شیعه نیز جحفه را میقات شامیان، مصری‌ها و مغربی‌ها دانسته‌اند. اما امروزه این منطقه میقات همه کسانی است که از جده رهسپار مکه می‌شوند. البته اهل سنت به جحفه نمی‌روند.

۱۰.۳ - میقات اضطراری

برخی نیز جحفه را میقات اضطراری مدنیان دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که در ذوالحلیفه محرم نشده‌اند، لازم است در جحفه محرم شوند ؛ چنان‌که امام صادق (علیه‌السّلام) بدون احرام از مدینه حرکت کرد و در جحفه محرم شد و این کار خود را مستند به روایت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) دانست که به مریضان و ضعیفان اجازه داد تا از جحفه محرم شوند.

۱۰.۴ - دیدگاه فقیهان مالکی

البته برخی از اهل سنت مانند فقیهان مالکی این را (میقات اضطراری مدنیان) به صورت تفصیلی جایز ندانسته‌اند و برآنند که تنها شامیانی که از مدینه رهسپار مکه هستند، اختیار دارند که در ذوالحلیفه یا جحفه محرم شوند و می‌توانند احرام را تا جحفه به تاخیر‌ اندازند.

۱۰.۵ - احرام از محاذات جحفه

برخی نیز احرام از محاذات جحفه را جایز دانسته‌اند؛ یعنی کسانی که از مواقیت عبور نکرده یا به دلیلی بدون احرام از آن گذشته‌اند، می‌توانند از محاذات جحفه محرم شوند.
[۷۳] شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیة شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۱۵.
البته برخی نیز محاذات را ویژه مسجد شجره دانسته‌اند و احرام از محاذات جحفه را جایز نمی‌دانند.

۱۰.۶ - رفتن به مدینه پس از حج‌گزاری

حاجیانی که پس از حج‌گزاری به مدینه رهسپار می‌شوند و از راه جده وارد حجاز می‌شوند، برای گزاردن عمره تمتع در مسجد جحفه محرم می‌شوند.


(۱) احسن التقاسیم، المقدسی البشاری (م،۳۸۰ق)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
(۲) الارشاد، المفید (م،۴۱۳ق)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
(۳) الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی (م،۳۵۶ق)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر.
(۴) اقبال الاعمال، ابن طاوس (م،۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
(۵) امتاع الاسماع، المقریزی (م،۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
(۶) انساب الاشراف، البلاذری (م،۲۷۹ق)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
(۷) بحار الانوار، المجلسی (م،۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
(۸) البدایة و النهایه، ابن کثیر (م،۷۷۴ق)، دار الفكر.
(۹) البلدان، احمد الیعقوبی (م،۲۹۲ق)، به کوشش صناوی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
(۱۰) تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م،۸۰۸ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۱ق.
(۱۱) تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م،۳۱۰ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۲) تاریخ الیعقوبی، احمد بن یعقوب (م،۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
(۱۳) تقویم البلدان، اسماعیل ابوالفداء (م،۷۳۲ق)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۲۰۰۷م.
(۱۴) التنبیه و الاشراف، المسعودی (م،۳۴۵ق)، بیروت، دار صعب.
(۱۵) الجامع للشرائع، یحیی بن سعید الحلی (م،۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
(۱۶) جواهر الکلام، النجفی (م،۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
(۱۷) حاشیة شرائع الاسلام، الشهید الثانی (م،۹۶۵ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۲۲ق.
(۱۸) رحلة القلصادی، علی القلصادی الاندلسی (م،۸۹۱ق)، به کوشش ابوالاجفان، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۳۲ق.
(۱۹) الروضة البهیة فی شرح اللمعه، الشهید الثانی (م،۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
(۲۰) السیرة النبویه، ابن هشام (م،۲۱۳ق./۲۱۸ق)، به کوشش محمد محيی‌الدين عبدالحميد، قاهره، مكتبه محمدعلی صبيح و اولاده.
(۲۱) الطبقات الکبری، ابن سعد (م،۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
(۲۲) العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی (م،۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
(۲۳) عمدة عیون صحاح الاخبار، ابن البطریق (م،۶۰۰ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
(۲۴) فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م،۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
(۲۵) الکافی، الکلینی (م،۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
(۲۶) کشف الغمه، علی بن عیسی الاربلی (م،۶۹۳ق)، تبریز، رسولى محلاتى، سيد هاشم‌، ۱۳۸۱ق.
(۲۷) لسان العرب، ابن منظور (م،۷۱۱ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
(۲۸) مختلف الشیعه، العلامة الحلی (م،۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
(۲۹) مروج الذهب، المسعودی (م،۳۴۶ق)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
(۳۰) مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، الشهید الثانی (م،۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
(۳۱) المسالك والممالك، اصطخری (م،۳۲۲ق).
(۳۲) مسند احمد (م،۲۴۱ق)، به کوشش شعيب ارنؤوط، عادل مرشد، و آخرون، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق.
(۳۳) المعارف، ابن قتیبه (م،۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، ۱۳۷۳ش.
(۳۴) معجم احادیث المهدی، علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
(۳۵) معجم البلدان، یاقوت الحموی (م،۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
(۳۶) معجم ما استعجم، عبدالله البکری (م،۴۸۷ق)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۳ق.
(۳۷) المغازی، الواقدی (م،۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
(۳۸) المنمق، ابن حبیب (م،۲۴۵ق)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق.
(۳۹) مواهب الجلیل، الحطاب الرعینی (م،۹۵۴ق)، دار الفكر، ۱۴۱۲ق.
(۴۰) میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
(۴۱) نزهة المشتاق، محمد الادریسی (م،۵۶۰ق)، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۹ق.
(۴۲) النهایه، الطوسی (م،۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
(۴۳) وسائل الشیعه، الحر العاملی (م،۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
(۴۴) ینابیع الموده، القندوزی (م،۱۲۹۴ق)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، ۱۴۱۶ق.


۱. عراقی، ضیاء‌الدین، شرح تبصرة المتعلمین، ج۳، ص۳۷۳.    
۲. طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۴.    
۳. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۵، ص۲۳۵.    
۴. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۸، ص۳۷۹.    
۵. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۱، ص۱۴۴.    
۶. مسعودی، ابی‌حسن بن علی، مروج الذهب، ج۲، ص۱۲۷.
۷. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۲۱.    
۸. بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، ص۳۸۵.    
۹. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸.    
۱۰. عسقلانی، ابن حجر، فتح الباری، ج۳، ص۳۸۵.    
۱۱. دینوری، ابن قتیبه، المعارف، ص۳۵۷.    
۱۲. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۶.    
۱۳. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱.    
۱۴. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹.    
۱۵. بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۶۸.    
۱۶. بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۷۰.    
۱۷. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸.    
۱۸. مقدسی بشاری، ابوعبدالله، احسن التقاسیم، ص۶۹.    
۱۹. مقدسی بشاری، ابوعبدالله، احسن التقاسیم، ص۷۷.    
۲۰. مقدسی بشاری، ابوعبدالله، احسن التقاسیم، ص۳۳.    
۲۱. مقدسی بشاری، ابوعبدالله، احسن التقاسیم، ص۷۸.    
۲۲. بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۶۸.    
۲۳. بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز، معجم ما استعجم، ج۲، ص۳۶۷.    
۲۴. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱.    
۲۵. اصطخری، ابراهیم بن محمد، المسالک و الممالک، ص۲۰.    
۲۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، البلدان، ص۱۵۲.    
۲۷. ادریسی، محمد بن محمد، نزهة المشتاق، ج۱، ص۱۳۷.    
۲۸. حموی، یاقوت، معجم البلدان، ج۲، ص۱۱۱.    
۲۹. ابی‌الفداء، عمادالدین، تقویم البلدان، ص۸۵.    
۳۰. قلصادی اندلسی، علی، رحلة القلصادی، ص۱۳۵.
۳۱. نک: حوزه نمايندگی ولی فقيه در امور حج و زيارت، میقات حج، ش۷، ص۱۶۸، «میقات جحفه.»
۳۲. حوزه نمايندگی ولی فقيه در امور حج و زيارت، میقات حج، ش۷، ص۱۶۹.
۳۳. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱.    
۳۴. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۴.    
۳۵. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۷۱.    
۳۶. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۶۹.    
۳۷. مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۲۰۱.    
۳۸. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۳، ص۲۳۴.    
۳۹. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۴۳.    
۴۰. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۲۹۱.    
۴۱. ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۲، ص۴۵۰.    
۴۲. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج۲، ص۱۴۳.    
۴۳. بغدادی، محمد بن حبیب، المنمق، ص۳۳۸.    
۴۴. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۵۷۴.    
۴۵. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۱۲۱.    
۴۶. ابن ابی‌الفتح اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۲۱۰.    
۴۷. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۱، ص۳۶۷.    
۴۸. مقریزی، تقی‌الدین، امتاع الاسماع، ج۱، ص۲۷۹.    
۴۹. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۲۵۱.    
۵۰. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۴، ص۲۸۷.    
۵۱. ابن ابی‌الفتح اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمه، ج۱، ص۴۸.    
۵۲. ابن کثیر، ابوالفداء، البدایة و النهایه، ج۵، ص۲۱۲.    
۵۳. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۷، ص۱۳۰.    
۵۴. ابن طاووس، علی بن موسی‌، اقبال الاعمال، ج۲، ص۲۴۴.    
۵۵. ابن بطریق، یحیی بن حسن، العمده، ص۱۰۴.    
۵۶. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۱، ص۱۰۴.    
۵۷. قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، ج۱، ص۱۲۵.    
۵۸. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۱۸-۳۱۹.    
۵۹. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۲۸-۱۲۹.    
۶۰. ابن حنبل، احمد، مسند احمد، ج۴، ص۳۲.    
۶۱. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۱۹.    
۶۲. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۳۰.    
۶۳. حلی، یحیی بن سعید، الجامع للشرائع، ص۱۷۸.    
۶۴. حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، ج۴، ص۴۴.    
۶۵. نجفی جواهری، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۲.    
۶۶. نجفی جواهری، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۱۳.    
۶۷. طوسی، محمد‌ بن حسن‌، النهایه، ص۲۱۰.    
۶۸. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیه، ج۲، ص۲۲۶.    
۶۹. نجفی جواهری، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج۱۸، ص۱۰۹-۱۱۰.    
۷۰. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۳۲۴.    
۷۱. رعینی، حطاب، مواهب الجلیل، ج۳، ص۳۰.    
۷۲. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الافهام، ج۲، ص۲۱۵.    
۷۳. شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، حاشیة شرائع الاسلام، ج۲، ص۲۱۵.
۷۴. طباطبائی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، ج۴، ص۶۳۲.    
۷۵. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۱۸.    



حمیدرضا مطهری، دانشنامه حج و حرمین شریفین، برگرفته از مقاله "جحفه"، تاریخ بازیابی۱۴۰۱/۰۵/۲۴.    






جعبه ابزار