• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جهانگشای‌ نادری‌

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جهانگشای‌ نادری‌، کتابی‌ در تاریخنادرشاه‌ نوشته‌ محمدمهدی ‌بن‌ محمد نصیر استرآبادی‌ (متوفی‌ بین‌ ۱۱۷۵ تا ۱۱۸۲) است.




نام‌ این‌ کتاب‌ در متون‌ تاریخی‌ معاصر آن‌، تاریخ‌ نادری‌ ضبط‌ شده‌
[۱] محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، ج۱، ص‌ ۱، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
[۲] محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، ج۱، ص‌ ۷۴، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
[۳] محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸۵، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ ۱۳۶۴ ش‌.
و ظاهراً بعدها به‌ جهانگشای‌ نادری‌ شهرت‌ یافته‌ است‌،
[۴] محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۲، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
البته‌ در خود کتاب‌ جهانگشای‌ نادری‌
[۵] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۹، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
نام‌ کتاب‌، روزنامچه‌ ظفر ضبط‌ شده‌ است‌.



کتاب‌، گزارش‌ رویدادهای‌ تاریخی‌ ایران ‌ را از ۱۱۲۱ تا ۱۱۶۱ (یک‌  سال ‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌) در بر دارد. مؤلف‌ در خاتمه کتاب‌، به‌ وقایع‌ پس‌ از مرگ‌ نادرشاه‌ اشاره‌ کرده‌ است‌.



جهانگشای‌ نادری‌ به‌ ترتیب‌ سنواتی‌ نوشته‌ شده‌ و شامل‌ سه‌ دوره‌ است. در دوره‌ نخست‌، وقایع‌ اواخر عصر شاه‌ سلطان‌ حسین‌ صفوی‌، مشکلات‌ دوران‌ حکومت‌ وی‌، محاصره‌ اصفهان‌ به‌ دست‌ افغانها از ۱۱۳۴ تا ۱۱۳۵، اغتشاشات‌ داخلی‌ ایران‌ و هجوم‌ دو قدرت‌ بیگانه‌ روس‌ و عثمانی‌ تا ظهور نادرشاه‌ و جدالهای‌ دائمی‌ او تا بر تخت‌ نشستنش‌ در ۱۱۴۸، به‌ تفصیل‌، ذکر شده‌ است‌.
[۶] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
[۷] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۳-۲۰، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
[۸] محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۸-۲۷۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
دوره‌ دوم‌ درباره‌ سلطنت ‌ نادرشاه‌ تا سال‌ فوت‌ او (۱۱۶۰) است‌ و در دوره‌ سوم‌، حوادث‌ یک‌ سال‌ بعد از مرگ‌ نادر بیان‌ شده‌ است.‌
[۹] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۷۴-۴۳۲، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.




نثر کتاب‌ منشیانه‌ است‌ و مانند دُره‌ نادره‌، اثر دیگر استرآبادی‌، لغات‌ مهجور و نامأنوس‌ ندارد، ولی‌ برخی‌ لغات‌ غریب‌ فارسی‌ و عربی‌ و چند کلمه‌ ترکی ‌ و گرجی در آن‌ به‌ کار رفته‌ است‌.
[۱۰] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ص۱۳، مقدمه انوار، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
مؤلف‌ همچنین‌ با تلمیح‌ و اشاره‌ به‌ آیاتقرآن‌ قوّت‌ ادبی‌ کتاب‌ را افزوده‌ است‌.
[۱۱] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۰۵، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
[۱۲] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۲۸، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
استرآبادی‌ هنگام‌ ذکر وقایع‌ هر سال‌ و جشن نوروز، براعت استهلالی‌ آورده‌
[۱۳] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۳۴۲-۳۴۳، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
[۱۴] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۴۱۹، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
و از اطناب‌ ممل‌ و ایجاز مخل‌ پرهیز کرده‌ است‌.



جهانگشای‌ نادری‌ معتبرترین‌ و مستندترین‌ تاریخ‌ دوره‌ نادرشاهی‌ است‌ و جز در چند مورد درباره‌ مختصات‌ جغرافیای سرزمینهای‌ مفتوحه‌ و محل‌ جنگها، اشتباه‌ چشمگیری‌ در آن‌ دیده‌ نمی‌شود.



مؤلف‌ به‌ ذکر حوادث‌ مهم‌ پرداخته‌ است‌، به‌ ویژه‌ دو وثیقه‌نامه‌ بسیار مهم‌ را به‌ طور کامل‌ آورده‌ است‌.

۶.۱ - وثیقه نامه دشت مغان


وثیقه‌نامه‌ دشت‌ مغان‌ در ۱۱۴۸
[۱۵] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۶۶-۲۷۰، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
که‌ منجر به‌ پادشاهی‌ نادر شد.

۶.۲ - وثیقه نامه بغداد


وثیقه‌نامه‌ بغداد در ۱۱۵۶
[۱۶] محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۳۸۵-۳۹۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
که‌ اختلافات‌ مذهبی‌ بین‌ اهل‌ تشیع‌ و تسنن‌ را تا حدودی‌ تخفیف‌ داد و از نخستین‌ اقدامات‌ نادر برای‌ نزدیکی‌ مذاهب‌ اسلامی به‌ شمار می‌آید.



مؤلف‌ از واقعه‌ قتل‌ نادر به‌ تلخی‌ یاد کرده‌ و به‌ صورتی‌ عبرت‌انگیز و محققانه‌، دلایل‌ ضعفسلسله‌ افشار و قوای‌ دماغی‌ نادر را نوشته‌ است،‌
[۱۷] محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۶، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
ولی‌ به‌ سبب‌ ترس‌ مؤلف‌ از اقتدار نادرشاه‌ و نیز به‌ این‌ دلیل‌ که‌ منشی ‌الممالک‌ و مورخ‌ رسمی‌ دربار نادری‌ بوده‌، از ذکر اشتباهات‌ نادرشاه‌ خودداری‌ کرده‌ و علت‌ بسیاری‌ از شورشها را ناسپاسی‌ و گردنکشی کسانی‌ دانسته‌ است‌ که‌ با حمایت‌ دولت‌ نادری‌ روی‌ کار آمده‌ بودند.
ویژگی‌ دیگر مؤلف‌، تقدیرگرایی‌ او و نسبت‌ دادن‌ وقایع‌ به‌ مشیت‌ الاهی‌ است‌.



هر چند در برخی‌ موارد میان‌ تاریخ‌ وقوع‌ حوادث‌ مذکور در جهانگشای‌ نادری‌ با دیگر منابع‌ معتبر این‌ دوره‌ تفاوتهایی‌ وجود دارد، ولی‌ به‌ دلیل‌ نزدیکی‌ مؤلف‌ به‌ نادرشاه‌، مطالب‌ آن‌ از صحت‌ بیشتری‌ برخوردار است‌.
همچنین‌ به‌ دلیل‌ حضور مؤلف‌ در جنگها و فتوحات‌ نادر، اثر لحنی‌ حماسی دارد.
مطلب‌ پایانی‌ کتاب‌ نیز، که‌ در باره‌ مرگ‌ نادرشاه‌ و حوادث‌ پس‌ از آن‌ است‌، نشانه‌ واقع‌بینی‌ و بصیرت‌ مؤلف‌ و درست‌نویسی‌ و پاک‌گویی‌ و توجه‌ وی‌ به‌ رابطه‌ علت‌ و معلولی‌ حوادث‌ است‌.



مورخان‌ دیگر این‌ دوره‌ از جهانگشای‌ نادری بهره‌ برده‌اند، از جمله‌ میرزا محمدکاظم‌ مروی‌ در تألیف‌ جلد سوم‌ کتاب‌ عالم‌آرای‌ نادری
[۱۸] محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، ج۱، ص۲۹-۳۰، مقدمه ریاحی، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ ۱۳۶۴ ش‌.
و محمدخلیل‌ مرعشی‌ صفوی‌ در مجمع‌ التواریخ.
[۱۹] محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، ص۷۴، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
[۲۰] محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، ص۸۱، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
‌ ابوالحسن‌ گلستانه‌ نیز بخشهایی‌ از کتاب‌ خود، مجمل ‌التواریخ‌، را عیناً از جهانگشای‌ نادری‌ رونویسی‌ کرده‌ است‌.
[۲۱] ابوالحسن ‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، ص۱۸، مقدمه مدرس رضوی، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ ۱۳۵۶ ش‌.




این‌ کتاب‌ به‌ برخی‌ زبانهای‌ اروپایی‌ ترجمه‌ شده‌ است‌. نخستین‌بار ویلیام‌ جونز بر اساس‌ نسخه‌ای‌ که‌ نیبور، سیاح‌ دانمارکی‌، فراهم‌ کرده‌ بود آن‌ را با نام‌ تاریخ‌ نادرشاه‌، به‌ امر پادشاه‌ دانمارک از فارسی‌ به‌ فرانسهترجمه‌ و در ۱۱۸۴/۱۷۷۰ در لندن‌ منتشر کرد. در ۱۱۸۷/ ۱۷۷۳ از روی‌ ترجمه‌ فرانسوی‌ جونز، ترجمه‌ آلمانی‌ آن‌ به‌ قلم‌ ت‌.س‌.گادبوش‌ و ترجمه‌ انگلیسی کتاب‌ به‌ صورت‌ خلاصه‌ منتشر شد و کمی‌ بعد تسارویچ‌ داوید آن‌ را به‌ گرجی‌ ترجمه‌ کرد.
[۲۲] محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌ بیست‌، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.

متن‌ فارسی‌ جهانگشای‌ نادری‌ نخستین‌بار در ۱۲۶۰ در تبریز و پس‌ از آن‌ چندین‌بار در تبریز، تهران‌ و بمبئی‌ چاپ‌ شد.
[۲۳] خانبابا مشار، فهرست‌ کتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌، ج‌ ۱، ستون‌ ۱۰۶۹، تهران‌ ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش‌.
سیدعبداللّه‌ انوار در ۱۳۴۱ ش‌ چاپ‌ منقح‌ جهانگشای‌ نادری‌ را، همراه‌ با توضیحات‌ و حواشی‌، در تهران‌ منتشر کرد.
 



(۱) محمدمهدی‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
(۲) ابوالحسن‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ ۱۳۵۶ ش‌.
(۳) محمدخلیل‌بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
(۴) محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ ۱۳۶۴ ش‌.
(۵) خانبابا مشار، فهرست‌ کتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌، تهران‌ ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش‌.
 


 
۱. محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، ج۱، ص‌ ۱، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
۲. محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، ج۱، ص‌ ۷۴، مجمع‌التواریخ‌، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
۳. محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، ج‌ ۳، ص‌ ۹۸۵، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ ۱۳۶۴ ش‌.
۴. محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۲، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۵. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۹، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۶. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۷. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۳-۲۰، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۸. محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۸-۲۷۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۹. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۷۴-۴۳۲، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۰. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ص۱۳، مقدمه انوار، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۱. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۱۰۵، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۲. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۲۸، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۳. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۳۴۲-۳۴۳، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۴. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۴۱۹، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۵. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌۲۶۶-۲۷۰، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۶. محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۳۸۵-۳۹۴، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۷. محمدمهدی‌ بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص۴۲۱-۴۲۶، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۱۸. محمدکاظم‌ مروی‌، عالم‌ آرای‌ نادری‌، ج۱، ص۲۹-۳۰، مقدمه ریاحی، چاپ‌ محمدامین‌ ریاحی‌، تهران‌ ۱۳۶۴ ش‌.
۱۹. محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، ص۷۴، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
۲۰. محمدخلیل‌ بن‌ داوود مرعشی‌ صفوی‌، مجمع‌التواریخ‌، ص۸۱، چاپ‌ عباس‌ اقبال‌ آشتیانی‌، تهران‌ ۱۳۶۲ ش‌.
۲۱. ابوالحسن ‌بن‌ محمدامین‌ گلستانه‌، مجمل‌التواریخ، ص۱۸، مقدمه مدرس رضوی، چاپ‌ مدرس‌ رضوی‌، تهران‌ ۱۳۵۶ ش‌.
۲۲. محمدمهدی ‌بن‌ محمدنصیر استرآبادی‌، جهانگشای‌ نادری، ج۱، ص‌ بیست‌، چاپ‌ عبداللّه‌ انوار، تهران‌ ۱۳۴۱ ش‌.
۲۳. خانبابا مشار، فهرست‌ کتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌، ج‌ ۱، ستون‌ ۱۰۶۹، تهران‌ ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش‌.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهانگشای نادری»، شماره۵۲۶۸.    



جعبه ابزار