جهانگشای نادری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جهانگشای نادری، کتابی در
تاریخ
نادرشاه نوشته
محمدمهدی بن محمد نصیر استرآبادی (متوفی بین ۱۱۷۵ تا ۱۱۸۲) است.
نام این کتاب در متون تاریخی معاصر آن، تاریخ نادری ضبط شده
و ظاهراً بعدها به جهانگشای نادری شهرت یافته است،
البته در خود کتاب جهانگشای نادری
نام کتاب، روزنامچه ظفر ضبط شده است.
کتاب، گزارش رویدادهای تاریخی
ایران را از ۱۱۲۱ تا ۱۱۶۱ (یک
سال پس از
مرگ نادرشاه) در بر دارد. مؤلف در خاتمه کتاب، به وقایع پس از مرگ نادرشاه اشاره کرده است.
جهانگشای نادری به ترتیب سنواتی نوشته شده و شامل سه دوره است. در دوره نخست، وقایع اواخر عصر
شاه سلطان حسین صفوی، مشکلات دوران
حکومت وی، محاصره
اصفهان به دست افغانها از ۱۱۳۴ تا ۱۱۳۵، اغتشاشات داخلی ایران و
هجوم دو قدرت بیگانه
روس و
عثمانی تا ظهور نادرشاه و جدالهای دائمی او تا بر تخت نشستنش در ۱۱۴۸، به تفصیل، ذکر شده است.
دوره دوم درباره
سلطنت نادرشاه تا سال فوت او (۱۱۶۰) است و در دوره سوم، حوادث یک سال بعد از مرگ نادر بیان شده است.
نثر کتاب منشیانه است و مانند دُره نادره، اثر دیگر استرآبادی، لغات مهجور و نامأنوس ندارد، ولی برخی لغات غریب فارسی و عربی و چند کلمه ترکی و گرجی در آن به کار رفته است.
مؤلف همچنین با تلمیح و اشاره به
آیات
قرآن قوّت ادبی کتاب را افزوده است.
استرآبادی هنگام ذکر وقایع هر سال و
جشن نوروز،
براعت استهلالی آورده
و از
اطناب ممل و
ایجاز مخل پرهیز کرده است.
جهانگشای نادری معتبرترین و مستندترین
تاریخ دوره نادرشاهی است و جز در چند مورد درباره مختصات جغرافیای سرزمینهای مفتوحه و محل جنگها، اشتباه چشمگیری در آن دیده نمی‌شود.
مؤلف به ذکر حوادث مهم پرداخته است، به ویژه دو
وثیقه‌نامه بسیار مهم را به طور کامل آورده است.
وثیقه‌نامه
دشت مغان در ۱۱۴۸
که منجر به پادشاهی نادر شد.
وثیقه‌نامه
بغداد در ۱۱۵۶
که اختلافات مذهبی بین اهل
تشیع و
تسنن را تا حدودی تخفیف داد و از نخستین اقدامات نادر برای نزدیکی
مذاهب اسلامی به شمار می‌آید.
مؤلف از واقعه
قتل نادر به تلخی یاد کرده و به صورتی عبرت‌انگیز و محققانه، دلایل
ضعف
سلسله افشار و قوای دماغی نادر را نوشته است،
ولی به سبب
ترس مؤلف از اقتدار نادرشاه و نیز به این دلیل که منشی الممالک و مورخ رسمی دربار نادری بوده، از ذکر اشتباهات نادرشاه خودداری کرده و علت بسیاری از شورشها را ناسپاسی و گردنکشی کسانی دانسته است که با حمایت
دولت نادری روی کار آمده بودند.
ویژگی دیگر مؤلف، تقدیرگرایی او و نسبت دادن وقایع به
مشیت الاهی است.
هر چند در برخی موارد میان تاریخ وقوع حوادث مذکور در جهانگشای نادری با دیگر منابع معتبر این دوره تفاوتهایی وجود دارد، ولی به دلیل نزدیکی مؤلف به نادرشاه، مطالب آن از صحت بیشتری برخوردار است.
همچنین به دلیل حضور مؤلف در جنگها و فتوحات نادر، اثر لحنی حماسی دارد.
مطلب پایانی کتاب نیز، که در باره مرگ نادرشاه و حوادث پس از آن است، نشانه واقع‌بینی و
بصیرت مؤلف و درست‌نویسی و پاک‌گویی و توجه وی به رابطه
علت و معلولی حوادث است.
مورخان دیگر این دوره از جهانگشای نادری بهره برده‌اند، از جمله میرزا محمدکاظم مروی در تألیف جلد سوم کتاب
عالم‌آرای نادری
و محمدخلیل مرعشی صفوی در
مجمع التواریخ.
ابوالحسن گلستانه نیز بخشهایی از کتاب خود، مجمل التواریخ، را عیناً از جهانگشای نادری رونویسی کرده است.
این کتاب به برخی زبانهای اروپایی ترجمه شده است. نخستین‌بار ویلیام جونز بر اساس نسخه‌ای که نیبور، سیاح دانمارکی، فراهم کرده بود آن را با نام تاریخ نادرشاه، به امر
پادشاه دانمارک از فارسی به
فرانسه
ترجمه و در ۱۱۸۴/۱۷۷۰ در لندن منتشر کرد. در ۱۱۸۷/ ۱۷۷۳ از روی ترجمه فرانسوی جونز، ترجمه آلمانی آن به قلم ت.س.گادبوش و ترجمه انگلیسی کتاب به صورت خلاصه منتشر شد و کمی بعد تسارویچ داوید آن را به گرجی ترجمه کرد.
متن فارسی جهانگشای نادری نخستین‌بار در ۱۲۶۰ در
تبریز و پس از آن چندین‌بار در تبریز،
تهران و بمبئی چاپ شد.
سیدعبداللّه انوار در ۱۳۴۱ ش چاپ منقح جهانگشای نادری را، همراه با توضیحات و حواشی، در تهران منتشر کرد.
(۱) محمدمهدی‌بن محمدنصیر استرآبادی، جهانگشای نادری، چاپ عبداللّه انوار، تهران ۱۳۴۱ ش.
(۲) ابوالحسن‌بن محمدامین گلستانه، مجمل‌التواریخ، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۳) محمدخلیل‌بن داوود مرعشی صفوی، مجمع‌التواریخ، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۴) محمدکاظم مروی، عالم آرای نادری، چاپ محمدامین ریاحی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۵) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جهانگشای نادری»، شماره۵۲۶۸.
