• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

جوسق الخاقانی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



جَوْسَق‌الخاقانی‌، کاخ‌ بزرگی‌ از دوره معتصم‌ عباسی‌ در شمال‌ شهر سامرّای‌ فعلی‌. این‌ بنا در مشرق‌ دجله‌ و در مغرب‌ منطقه حَیرْ واقع‌ است‌.
[۱] احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۶۶.
[۲] احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۷۴.




جوسق‌ به‌ معنای‌ کاخ‌ است‌ و چون‌ ساخت‌ آن‌ به‌ فتح‌بن‌ خاقان‌ (متوفی‌ ۲۴۷)، وزیر متوکل‌ عباسی‌، نسبت‌ داده‌ شده‌ به‌ جوسق‌الخاقانی‌ معروف‌ گردیده‌ است‌. مسعودی‌
[۵] مسعودی‌، مروج‌، ج‌ ۴، ص‌ ۳۶۲.
آن‌ را خاقانی‌ نامیده‌ است‌ و چون‌ معتصم‌ در این‌ کاخ‌ مردم‌ را به‌ حضور می‌پذیرفت‌، آن‌ را دارالعامّه‌ نیز نامیده‌اند.
[۷] طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌ ۱۴۱.
جوسق‌الخاقانی‌ را دارالخلافه‌، دارالسلطان‌، دارالمعتصم‌ و قصرالمعتصم‌ نیز خوانده‌اند.
[۸] العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۵، بغداد.
[۹] طالب‌ علی‌ شرقی‌، قصور العراق‌ العربیه و الاسلامیه حتی‌ نهایه العصر العباسی‌، ج۱، ص‌ ۲۵۴.
[۱۰] طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی‌ سامراء فی‌ عهدی‌ المعتصم‌ و المتوکل‌، ج۱، ص‌ ۷۹.



بنای‌ این‌ کاخ‌، هم‌ زمان‌ با تأسیس‌ سامرّا ، در ۲۲۱ به‌ دستور معتصم‌ در زمینی‌ متعلق‌ به‌ مسیحیان‌ که‌ دیری‌ نیز در آن‌ قرار داشت‌ و به‌ دستور معتصم‌ به‌ مبلغ‌ چهار هزار دینار خریداری‌ شده‌ بود، با فراخواندن‌ هنرمندان‌ و کارگران‌ از شهرهای‌ دیگر، آغاز گردید
[۱۱] یعقوبی‌، تاریخ‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷۳.
[۱۲] مسعودی‌، تنبیه، ص‌ ۳۵۷.
[۱۳] مسعودی‌، مروج‌، ج‌ ۴، ص‌ ۳۵۱ـ۳۵۲.



از جزئیات‌ ساخت‌ و کاربرد بناهای‌ گوناگون‌ کاخ‌ اطلاعات‌ کمی‌ در دست‌ است‌. بُحتُری‌ اشعاری‌ در وصف‌ یک‌ «برکه‌» در سامرّا در دوره متوکل‌ (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) سروده‌
[۱۴] ولیدبن‌ عبید بحتری‌، دیوان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۶ـ۱۷.
که‌ احتمالاً منظور از آن‌، حوضی‌ بوده‌ که‌ در جوسق‌ قرار داشته‌ است‌.
[۱۵] فاطمه‌ محمد محجوب‌، الموسوعه الذهبیه للعلوم‌ الاسلامیه، ج‌ ۱۲، ص‌ ۵۱۹.
معتصم‌ و خلفای‌ پس‌ از وی‌، از بخشی‌ از این‌ کاخ‌ به‌ عنوان‌ زندان‌ استفاده‌ می‌کردند.
[۱۶] طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌ ۱۰۶.
[۱۷] طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۲۵۹.
[۱۸] طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۲۸۴.
[۱۹] طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۳۶۱.
در ۲۲۷، جوسق‌الخاقانی‌ مدفن‌ معتصم‌ گردید.
[۲۰] یعقوبی‌، تاریخ‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷۸.
پس‌ از آن‌، از این‌ کاخ‌ برای‌ اقامت‌ بعضی‌ خلفا و شخصیت‌های‌ سیاسی‌ استفاده‌ شد
[۲۱] یعقوبی، البلدان، ص‌ ۶۸.
با انتقال‌ مجدد پایتخت‌ به‌ بغداد، جوسق‌الخاقانی‌ ویران‌ شد و از مصالح‌ آن‌ برای‌ احداث‌ بناهای‌ جدید سامرّا استفاده‌ گردید.
[۲۲] العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، بغداد.
[۲۳] احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۷۸.



از اوایل‌ قرن‌ چهاردهم‌/ بیستم‌ این‌ بنا مورد توجه‌ باستان شناسان‌ قرار گرفت‌. نخست‌ در ۱۳۲۵/۱۹۰۷ ویوله‌ و اندکی‌ بعد، هیئت‌ آلمانی‌ به‌ سرپرستی‌ هرتسفلد و زاره‌ این‌ بنا را حفاری‌ کردند. در ۱۳۳۲/۱۹۱۴ گزارش‌ حفاری‌ دوم‌ را منتشر کردند. در ۱۳۱۵ ش‌/۱۹۳۶ کرسول‌ نقشه باب‌العامّه‌، ورودی‌ کاخ‌، را تهیه‌ کرد و از همان‌ سال‌ «مدیریت‌ آثار عراقی» عراق‌، حفاری‌ این‌ بنا را ادامه‌ داد و از ۱۳۶۵ ش‌/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۶ سرداب‌ کوچک‌ و در ۱۳۶۷ ش‌/ ۱۹۸۸ سرداب‌ بزرگ‌ را کاوش‌ کرد
[۲۴] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۲.
[۲۵] نورتج، ص‌ ۸۸.
[۲۶] طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی‌ سامراء فی‌ عهدی‌ المعتصم‌ و المتوکل‌، ج۱، ص‌ ۸۲.
در نتیجه این‌ تحقیقات‌، بخش‌های‌ زیادی‌ از این‌ کاخ‌ شناسایی‌ شد.


مساحت‌ این‌ کاخ‌، که‌ بزرگ‌ترین‌ کاخ‌ دوره اسلامی‌ در عراق‌ بلکه‌ در تمام‌ جهان‌ اسلام‌ به‌ شمار می‌آید، حدود ۱۷۵ هکتار تخمین‌ زده‌ شده‌ که‌ حدود ۲۱ هکتار آن‌ زیربنای‌ ساختمانها و ۷۱ هکتار آن‌ باغ‌ بزرگی‌ در محدوده حد فاصل‌ بناها تا ساحل‌ دجله‌ بوده‌ است‌.
[۲۷] العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، بغداد.



امروزه‌ فقط‌ باب‌العامّه‌ در جانب‌ غربی‌ کاخ‌ باقی‌مانده‌ که‌ تنها ورودی‌ رسمی‌ کاخ‌ بوده‌ و ساخت‌ یک‌ ورودی‌ برای‌ کاخی‌ به‌ این‌ عظمت‌، نشان دهنده نوعی‌ وسواس‌ امنیتی‌ است‌.
[۲۸] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۲.
[۲۹] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۱ـ۴۰۲.
این‌ مدخل‌ دارای‌ سه‌ ایوان‌ با طاق‌ تونلی‌ و ارتفاع‌ تقریبی‌ دوازده‌ متر است‌. عرض‌ ایوان‌ میانی‌، که‌ کمی‌ بلندتر است‌، ۸۶ر۷ و عمق‌ آن‌ ۵ر۱۷ متر است‌. در پشت‌ آن‌ دری‌ به‌ عرض‌ چهارده‌ و ارتفاع‌ ۱۰ر۷ متر، با پنجره‌ای‌ در بالای‌ آن‌، قرار داشته‌ و قوس‌ تیزه‌ای‌ جلوی‌ آن‌ روی‌ ستونهای‌ تو کار قرار گرفته‌ است‌. دو ایوان‌ جانبی‌ و فضای‌ پشت‌ قوس‌ جلویی‌ آنها با نیم‌ گنبدی‌ که‌ بر گوشواره‌هایی‌ قرار گرفته‌ پوشیده‌ شده‌ است‌. نور ایوان‌ها با روزنه‌هایی‌ در دیوارهای‌ پشتی‌ تأمین‌ می‌شده‌ است‌
[۳۰] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۴.
[۳۱] فیلون‌، ص‌ ۲۵۰.
بر ازاره‌های‌ ایوان‌ اصلی‌ مثلث‌ها و گل‌های‌ کوچک‌، شبیه‌ به‌ نقوش‌ کاخ‌ مُشَتّی‌' (از کاخهای‌ اموی‌ در اردن‌) نقاشی‌ شده‌ بود. ایوان‌ مرکزی‌ مخصوص‌ بار عام‌ و دو ایوان‌ جانبی‌ ویژه محافظان‌ بوده‌ است‌.
[۳۲] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.


۶.۱ - حیاط

شش‌ تالار موازی‌ و متصل‌ به‌ یکدیگر در پشت‌ ایوان‌ میانی‌ قرار داشته‌ که‌ احتمالاً کفش‌کن‌ بوده‌ است‌. در مجاورت‌ آنها حیاطی‌ مربع‌ شکل‌، با آب‌نما و سه‌ اتاق‌ در هر ضلع‌ به‌ طور قرینه‌، وجود داشته‌ است‌. در این‌ حیاط‌، تازه‌ واردان‌ برای‌ ورود به‌ بخشهای‌ مختلف‌ کاخ‌ تغییر مسیر می‌دادند. در شمال‌ این‌ حیاط‌، سه‌ حیاط‌ دیگر قرار داشت‌ که‌ اتاق‌های‌ مخصوص‌ خلیفه‌ در اطراف‌ آنها ساخته‌ شده‌ بود. در جنوب‌ حیاط‌، حرم‌ به‌ شکل‌ چلیپا با یک‌ اتاق‌ مرکزی‌ و اتاقهایی‌ در اطراف‌ آن‌ و حیاطی‌ با واحدهای‌ الحاقی‌ دیگر ساخته‌ شده‌ بود. این‌ حیاط‌، که‌ به‌ حمام‌ بزرگی‌ نیز راه‌ داشته‌، از مشرق‌، به‌ حیاط‌ تختگاه‌ راه‌ می‌یافت‌.

۶.۲ - تالار عرش

در جانب‌ شرقی‌ تختگاه‌ نیز تالار عرش‌، با سه‌ مدخل‌، قرار داشته‌ است‌.
[۳۳] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۵.
[۳۴] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۸ـ۲۳۹.
حرم‌ و بخش‌ مربوط‌ به‌ خلیفه‌ به‌ شبکه آب‌ و فاضلاب‌ مجهز بود و این‌ دو بخش‌ با دو راهروی‌ زیرزمینی‌ به‌ هم‌ مرتبط‌ بودند. استفاده‌ از چنین‌ راهروهایی‌ لازمه وسواس‌ امنیتی‌ و پیچیدگی‌ این‌ نوع‌ بناها بوده‌ است‌.
[۳۵] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.

تختگاه‌ یا تالار عرش‌ که‌ طرح‌ آن‌ مشابه‌ تالار تختگاه‌ کاخ‌ مشتّی‌' بود، تالار مربع‌ شکل‌ گنبدداری‌ با چهار اتاق‌ در چهار ضلع‌ آن‌ بود که‌ در فضاهای‌ بین‌ آنها تالارهای‌ کوچک‌تری‌ با ازاره‌های‌ مرمرین‌ وجود داشت‌. همچنین‌ مسجد کوچکی‌ با محرابی‌ با تزیینات‌ گچبری‌ در یکی‌ از فضاهای‌ میانی‌ برای‌ استفاده خلیفه‌ پیش‌بینی‌ شده‌ بود.
[۳۶] کرسول‌، ج۱، ص‌ ۳۳۷.

در جانب‌ شرقی‌ تختگاه‌، تالار دیگری‌ به‌ طول‌ ۳۸ و عرض‌ ۴۰ر۱۰ متر دیده‌ می‌شود که‌ با پنج‌ در به‌ تفرجگاه‌ بزرگی‌ با ابعاد ۳۵۰•۱۸۰ متر راه‌ می‌یافته‌ است‌. این‌ تفرجگاه‌ با آبراهه‌ای‌ به‌ دو بخش‌ شرقی‌ و غربی‌ تقسیم‌ گردیده‌ است‌. بخش‌غربی‌، سنگفرش‌ شده‌ با دو آب‌نما و بخش‌ شرقی‌ با جویهای‌ کوچک‌ متقاطع‌ آراسته‌ شده‌ بود.
[۳۷] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.


۶.۳ - سرداب کوچک

در جانبِ شرقی تفرجگاه‌، محلی‌ به‌ نام‌ سرداب‌ کوچک‌، بر محور اصلی‌ کاخ‌ واقع‌ شده‌ که‌ ورودی‌ آن‌ اتاق‌ مربع‌ شکلی‌ با افریزهای‌ گچبری‌ شده‌ با نقش‌ شتر است‌. ورودیه سرداب‌ پله‌هایی‌ در جانب‌ غربی‌ است‌. سرداب‌ در واقع‌ غار بزرگی‌ با دهانه‌ای‌ به‌ اندازه ۲۱ • ۸ متر است‌ که‌ در دل‌ صخره‌ای‌ تراشیده‌ شده‌ است‌. در هر جانب‌ این‌ سرداب‌، سه‌ حفره غار مانند تعبیه‌ گردیده‌ است‌ که‌ با راهروهایی‌ به‌ یکدیگر ارتباط‌ دارند. مجموعه این‌ سرداب‌ با چند ردیف‌ اتاقهای‌ دراز، به‌ صورت‌ موازی‌ که‌ جهت‌ اصطبل‌ استفاده‌ می‌شده‌اند، احاطه‌ گردیده‌ است‌.
[۳۸] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
مقابل‌ این‌ قسمت‌، محوطه بزرگی‌ در اندازه ۱۸۰• ۶۵ متر وجود دارد که‌ زمین‌ چوگان‌ دانسته‌ شده‌ است‌. در مرکز ضلع‌ شرقی‌ آن‌ جایگاه‌ سرپوشیده بزرگی‌ برای‌ تماشای‌ مسابقات‌ اسب‌ دوانی‌، پیش‌بینی‌ شده‌ بود و در امتداد آن‌ منطقه‌ای‌ به‌ طول‌ حدود پنج‌ کیلومتر به‌ شکارگاه‌ حَیر اختصاص‌ داشت‌.
[۳۹] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.


۶.۴ - سرداب بزرگ

در گوشه شمال‌ شرقی‌ هسته مرکزی‌ کاخ‌، محوطه مربع‌ شکلی‌ معروف‌ به‌ سرداب‌ بزرگ‌ به‌ ضلع‌ ۱۸۰ متر با دیوار جدا شده‌ است‌ که‌ در آن‌ گودال‌ مربع‌ شکلی‌ به‌ ضلع‌ هشتاد متر و در وسط‌ آن‌ حفره دایره‌ شکلی‌ به‌ قطر هفتاد متر دیده‌ می‌شود و به‌ سبب‌ وجود یک‌ آبراهه زیرزمینی‌ عمیق‌ متصل‌ به‌ آن‌، باید حوض‌ بزرگی‌ بوده‌ باشد. در محوطه اصلی‌ سرداب‌ بزرگ‌، در کنار دیوارها بر روی‌ صفه‌ای‌، تعدادی‌ اتاق‌ کوچک‌ در اندازه‌ها و اشکال‌ متفاوت‌ نیز هست‌.
[۴۰] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
به‌ نظر می‌رسد این‌ سرداب‌ بزرگ‌ برای‌ در امان‌ ماندن‌ ساکنان‌ کاخ‌ از گرمای‌ تابستان‌ تدارک‌ دیده‌ شده‌ است‌.
[۴۱] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.
در شمال‌ سرداب‌ بزرگ‌، محوطه مستطیل‌ شکلی‌ با دیوارهای‌ مستحکم‌، محل‌ خزانه‌ بوده‌ است‌. در این‌ مجموعه‌ حیاط‌ منفردی‌ با بناهای‌ الحاقی‌ دیگر نیز وجود دارد. در نزدیکی‌ ورودی‌ سرداب‌ بزرگ‌، مسجد
[۴۲] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۲.
و در شمال‌غربی‌ آن‌، سربازخانه‌های‌ سواره‌ نظام‌ و پیاده‌ نظام‌ قرار داشته‌ است‌. در این‌ مجموعه‌ ششصد اتاق‌ برای‌ اقامت‌ سه‌ هزار سرباز در نظر گرفته‌ بودند. در حیاط‌ بزرگ‌ سربازخانه‌، سه‌ مسجد بنا گردیده‌ است‌ که‌ محراب‌هایشان‌ با قبله‌ انحراف‌ دارد.
[۴۳] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۲.


۶.۵ - تزئینات

آنچه‌ از تزیینات‌ کاخ‌ باقی مانده‌، به‌ نسبت‌ دیگر بناهای‌ سامرّا ، شایان‌ توجه‌ است‌. جرزها در همه‌ جای‌ کاخ‌ دارای‌ تزیینات‌ گچبری‌اند که‌ عمدتاً در دوره معتصم‌ و متوکل‌ انجام‌ شده‌ است‌. در تالارِ تختگاه‌، تزیینات‌ گچبری‌ جرزها جای‌ خود را به‌ مرمرهای‌ حکاکی‌ شده مشابه‌ داده‌ است‌. در اتاق‌هایی‌ که‌ در فضاهای‌ بین‌ بازوهای‌ چلیپاها قرار گرفته‌اند، جرزها با قطعات‌ مرمر نماکاری‌ شده‌اند. قسمت‌های‌ فوقانی‌ دیوارهای‌ حرم‌ به‌ نقاشی‌های‌ دیواری‌، با مضمون‌هایی‌ از زندگی‌ روزمره‌، مزین‌اند و تمام‌ چوب‌کاری‌های‌ بنا (درها، سقف‌ها و تیرهای‌ آنها) از چوب‌ ساج‌اند که‌ حکاکی‌ و نقاشی‌ و طلاکاری‌ شده‌اند. ظرافت‌ میخ‌های‌ برنزی‌ با روکش‌ طلا، که‌ در این‌ چوب‌ کاری‌ها به‌ کار رفته‌، جلوه این‌ تزیینات‌ را چند برابر کرده‌ است‌. در میان‌ نقش‌ و نگارهایی‌ که‌ بر روی‌ چوب‌ها باقی مانده‌ است‌، امضای‌ بسیاری‌ از هنرمندان‌ یونانی‌ و سوری‌ دیده‌ می‌شود.
[۴۴] کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱ـ۲۴۲.
با اینکه‌ تزیینات‌ و نقاشی‌های‌ این‌ کاخ‌ به‌ پیروی‌ از سبک‌ ایرانی‌ و هلنی‌ بوده‌، سبک‌ خاص‌ دوره عباسی‌ در سامرّا شیوه ممتازی‌ محسوب‌ می‌گردیده‌ است‌ که‌ در مصر دوره طولونیان‌ (حک: ۲۵۴ـ۲۹۲) هم‌ مشهود است‌.
[۴۵] اتینگهاوزن‌ و گرابار، ص‌ ۱۲۴ـ۱۲۵.
[۴۶] کمال‌الدین‌ سامح‌، العماره فی‌ صدرالاسلام، ج۱، ص‌ ۹۶.
[۴۷] حسن‌باشا، موسوعه العماره و الا´ثار و الفنون‌ الاسلامیه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۳۷ـ ۲۳۸.
و حتی‌ گچبری‌ها هویتی‌ ویژه سامرّا دارد.
[۴۸] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۳۲.
بخشی‌ از این‌ آرایه‌ها در موزه دولتی‌ برلین‌ و موزه هنر متروپولیتن‌ نگهداری‌ می‌شوند.
[۴۹] کمال‌الدین‌ سامح‌، العماره فی‌ صدرالاسلام، ج۱، ص‌ ۹۶ـ۹۷.


۶.۶ - دروازه‌ها

در این‌ کاخ‌، مدخل‌ باب‌العامه‌ با سه‌ دروازه‌، به‌ دروازه‌های‌ رومی‌ یا نمای‌ کاخ‌های‌ پارتی‌ می‌ماند که‌ در کاخ‌ ابن‌طولون‌ (حک: ۲۵۴ـ۲۷۰) در فسطاط‌ نیز از آن‌ استفاده‌ شده‌ است‌.
[۵۰] هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۱ـ۴۰۲.



به‌ عقیده برخی‌، معماری‌ این‌ کاخ‌، مانند دیگر بناهای‌ دوره عباسیان‌، متأثر از معماری‌ ایرانی‌ و بناهای‌ سلطنتی‌ آن‌ است‌.
[۵۱] فیلون‌، ص‌ ۲۴۵.
[۵۲] اتینگهاوزن‌ و گرابار، ص‌ ۸۶.



(۱) ابن‌منظور، لسان العرب.
(۲) احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه.
(۳) حسن‌باشا، موسوعه العماره و الا´ثار و الفنون‌ الاسلامیه.
(۴) ولیدبن‌ عبید بحتری‌، دیوان‌.
(۵) طالب‌ علی‌ شرقی‌، قصور العراق‌ العربیه و الاسلامیه حتی‌ نهایه العصر العباسی‌.
(۶) طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی‌ سامراء فی‌ عهدی‌ المعتصم‌ و المتوکل‌.
(۷) طبری‌، تاریخ‌.
(۸) العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، بغداد.
(۹) فاطمه‌ محمد محجوب‌، الموسوعه الذهبیه للعلوم‌ الاسلامیه.
(۱۰) کمال‌الدین‌ سامح‌، العماره فی‌ صدرالاسلام.
(۱۱) مسعودی‌، تنبیه‌.
(۱۲) مسعودی‌، مروج‌.
(۱۳) یعقوبی‌، البلدان.
(۱۴) یعقوبی‌، تاریخ‌.
(۱۵) Barbara Brend, Islamic art , London ۲۰۰۱;.
(۱۶) Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture , Oxford ۱۹۶۹, repr New York ۱۹۷۹;.
(۱۷) idem, A short account of early Muslim architecture , revised and supplemented by James WAllan, Aldershot, Engl ۱۹۸۹;.
(۱۸) Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: ۶۵۰-۱۲۵۰ , Harmondsworth, Engl ۱۹۸۷;.
(۱۹) Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning , Edinburgh ۱۹۹۴;.
(۲۰) Alastair Northedge, "Creswell, Herzfeld, and Samarra", Muqarnas , vol ۸ (۱۹۹۱) ;.
(۲۱) Helen Philon, "Iraq", in Architecture of the Islamic world , ed George Michell, London: Thames and Hudson, ۱۹۸۴.
(۲۲) کرسول‌.
(۲۳) هیلن‌برند.


۱. احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۶۶.
۲. احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۷۴.
۳. ابن‌منظور، لسان العرب، ذیل‌ «جسق‌».    
۴. یعقوبی‌، البلدان، ج۱، ص‌ ۵۸.    
۵. مسعودی‌، مروج‌، ج‌ ۴، ص‌ ۳۶۲.
۶. یعقوبی‌، البلدان، ج۱، ص‌ ۶۱.    
۷. طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌ ۱۴۱.
۸. العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۵، بغداد.
۹. طالب‌ علی‌ شرقی‌، قصور العراق‌ العربیه و الاسلامیه حتی‌ نهایه العصر العباسی‌، ج۱، ص‌ ۲۵۴.
۱۰. طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی‌ سامراء فی‌ عهدی‌ المعتصم‌ و المتوکل‌، ج۱، ص‌ ۷۹.
۱۱. یعقوبی‌، تاریخ‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷۳.
۱۲. مسعودی‌، تنبیه، ص‌ ۳۵۷.
۱۳. مسعودی‌، مروج‌، ج‌ ۴، ص‌ ۳۵۱ـ۳۵۲.
۱۴. ولیدبن‌ عبید بحتری‌، دیوان‌، ج‌ ۱، ص‌ ۱۶ـ۱۷.
۱۵. فاطمه‌ محمد محجوب‌، الموسوعه الذهبیه للعلوم‌ الاسلامیه، ج‌ ۱۲، ص‌ ۵۱۹.
۱۶. طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌ ۱۰۶.
۱۷. طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۲۵۹.
۱۸. طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۲۸۴.
۱۹. طبری‌، تاریخ‌، ج‌ ۹، ص‌۳۶۱.
۲۰. یعقوبی‌، تاریخ‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۷۸.
۲۱. یعقوبی، البلدان، ص‌ ۶۸.
۲۲. العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، بغداد.
۲۳. احمد سوسه‌، رَی سامراء فی‌ عهد الخلافه العباسیه، ج‌ ۱، ص‌ ۷۸.
۲۴. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۲.
۲۵. نورتج، ص‌ ۸۸.
۲۶. طاهر مظفر عمید، العماره العباسیه فی‌ سامراء فی‌ عهدی‌ المعتصم‌ و المتوکل‌، ج۱، ص‌ ۸۲.
۲۷. العمارات‌ العربیه الاسلامیه فی‌ العراق، تألیف‌ عیسی‌ سلمان‌ و همکاران‌، ج‌ ۲، ص‌ ۴۶، بغداد.
۲۸. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۲.
۲۹. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۱ـ۴۰۲.
۳۰. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۴.
۳۱. فیلون‌، ص‌ ۲۵۰.
۳۲. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.
۳۳. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۵.
۳۴. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۳۸ـ۲۳۹.
۳۵. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.
۳۶. کرسول‌، ج۱، ص‌ ۳۳۷.
۳۷. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
۳۸. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
۳۹. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
۴۰. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱.
۴۱. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۲.
۴۲. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۲.
۴۳. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۲.
۴۴. کرسول‌، ج‌ ۲، ص‌ ۲۴۱ـ۲۴۲.
۴۵. اتینگهاوزن‌ و گرابار، ص‌ ۱۲۴ـ۱۲۵.
۴۶. کمال‌الدین‌ سامح‌، العماره فی‌ صدرالاسلام، ج۱، ص‌ ۹۶.
۴۷. حسن‌باشا، موسوعه العماره و الا´ثار و الفنون‌ الاسلامیه، ج‌ ۱، ص‌ ۲۳۷ـ ۲۳۸.
۴۸. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۳۲.
۴۹. کمال‌الدین‌ سامح‌، العماره فی‌ صدرالاسلام، ج۱، ص‌ ۹۶ـ۹۷.
۵۰. هیلن‌برند، ج۱، ص‌ ۴۰۱ـ۴۰۲.
۵۱. فیلون‌، ص‌ ۲۴۵.
۵۲. اتینگهاوزن‌ و گرابار، ص‌ ۸۶.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جَوْسَق‌الخاقانی‌»، شماره۵۲۰۶.    



جعبه ابزار