حاکم جشمی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حاکم جِشُمی، ابوسعد محسن بن محمد بَروقَنی، عالم و متکلم زیدی قرن پنجم می‌باشد.
وی در ۴۱۳ در روستای جِشُم از توابع
بیهق (
سبزوار کنونی) به
دنیا آمد.
نسبش، به واسطه
محمد بن حنفیه (متوفی ۸۱)، به
امام علی علیه‌السلام می‌رسد، لیکن به علوی بودن
شهرت نداشته است.
از سالهای آغازین
حیات وی اطلاعی نیست. بیشتر مشایخ او از عالمان
نیشابور بوده‌اند؛ از این‌رو، وی احتمالا مدتی در این شهر اقامت داشته است.
نخستین استاد وی،
ابوحامد احمد بن محمد بن اسحاق نجار نیشابوری، از عالمان حنفی نیشابور بوده.
که نزد وی
کلام و
اصول فقه خوانده است.
. ظاهراً تا زمان حیات نیشابوری، حاکم نزد فرد دیگری شاگردی نکرده است.
بعد از
وفات نیشابوری، حاکم نزد
ابوالحسن علی بن عبداللّه نیشابوری بیهقی به شاگردی پرداخت.
بیهقی تعالیم
معتزله را به واسطه
ابوطالب یحیی بن حسین هارونی از
قاضی عبدالجباربن احمد همدانی دریافت کرده بود. حاکم نزد بیهقی برخی متون کلامی، اصول فقه و
تفسیر خواند و هم
زمان با تلمذ نزد او، نزد عالم نامدار حنفی و قاضی‌القضات نیشابور،
ابومحمد عبداللّه بن حسین ناصحی، نیز شاگردی کرد
و در ۴۳۶ از وی
حدیث شنید.
ناصحی نیز دارای عقاید معتزلی بود و جز در مسئله
وعید، با معتزله مخالفتی نداشت. حاکم نزد او اصول
محمد بن حسن شیبانی و کتابهای الجامع، الزیادات و مسائل الحساب را خواند.
حاکم نزد افراد دیگری نیز شاگردی کرد.
وی بعد از اتمام تحصیلات خود، به زادگاهش بازگشت و در ۱۳
رمضان ۴۷۸ املای اثر حدیثی خود، جلاء الابصار فی متون الأخبار، را در مسجدجامع جشم آغاز کرد. این اثر، که در شصت مجلس است، در ۴۸۱ بعد از بازگشت حاکم از سفر
حج، به پایان رسید. عمده احادیث این کتاب به نقل از ناصحی است.
در منابع
زیدیه از حاکم جشمی به عنوان استاد
زمخشری یاد شده
اما همان‌گونه که مادلونگ
اشاره کرده است، شاهدی درباره دیدار زمخشری و جشمی در دست نیست، تنها می‌دانیم که زمخشری کتاب جلاءالابصار جشمی را از شاگرد وی،
احمد بن محمد بن اسحاق خوارزمی، که در جشم ساکن بوده، روایت کرده است. به نظر مادلونگ
، زمخشری بعد از وفات جشمی به جشم رفته و نزد شاگردان او درس خوانده است. مادلونگ
شاهد این ادعا را سلسله سندی در روایت قصیده‌ای از عالم معتزلی،
ابوالحسن جرجانی، می‌داند.
همان‌گونه که مادلونگ
نشان داده است، ظاهراً زمخشری، برخلاف جشمی که از مکتب
ابوهاشم جُبّائی پیروی کرده، از مکتب اعتزالی
ابوالحسینِ بصری (متوفی ۴۳۶) متأثر بوده و آرای وی را در
خوارزم،
رکن‌الدین محمود خوارزمی (متوفی ۵۳۶) به وی درس داده است. این خود می‌تواند دلیلی بر رد فرضیه شاگردی زمخشری نزد جشمی باشد.
بنابر برخی منابع، حاکم جشمی در سال ۴۹۴ در مکه، به علت تألیف کتاب رسالة ابلیس الی‌اخوانه المناحیس، کشته شد.
از حاکم آثار فراوانی باقی‌مانده که اغلب آنها به صورت نسخه خطی در کتابخانه‌های مختلف، خاصه در کتابخانه‌های
یمن، موجود است. مهم‌‌ترین اثر کلامی او، شرح عیون المسائل است. این کتاب شرح کتابی از خود وی، یعنی عیون المسائل است. حاکم شرح خود را موجز خوانده، اما زرزور
آن را شرح جامع و تفصیلی دانسته است. این کتاب، شش بخش دارد، شامل فرق غیرمسلمان، فرقه‌های مسلمان، معتزله و آرا و عقاید آنها،
توحید،
تعدیل و تجویر، و
نبوت. با توجه به دلبستگی حاکم جشمی به ابوهاشم، شگفت‌آور نیست که وی در این کتاب به آرای قاضی عبدالجبار تکیه کرده است.
از کتاب عیون المسائل، نسخه‌ای در کتابخانه آمبروزیان
، و از شرح عیون المسائل نسخه‌های متعددی در موزه
بریتانیا، کتابخانه آمبروزیان، لیدن و
صنعا باقی‌مانده است.
در کتابخانه‌های خصوصی یمن نیز نسخه‌ای از این کتاب موجود است.
فؤاد سید، بخشی از این کتاب را که در شرح احوال عالمان معتزلی از قاضی عبدالجبار تا زمان جشمی است، در کتاب فضل‌الاعتزال و طبقات‌المعتزلة
. به چاپ رسانده است.
حاکم جشمی آثار کلامی دیگری چون التأثیر و المؤثر، نصیحةالعامة یا الرسالة التامة فی نصیحة العامة، تنزیه الانبیاء و الأئمه
و رسالة ابلیس الی اِخوانه المناحیس نگاشته که به صورت نسخه‌های خطی باقی‌مانده است.
این رساله، با عنوان رسالة الشیخ ابی‌مُرَّة إلی اخوانه المجبرة
نیز
مشهور است. متن این رساله را سیدحسین مدرسی به چاپ رسانده است. نسخه‌ای از تلخیص این کتاب به دست عالم امامی، عبدالرحمان بن محمد عتایقی (قرن هشتم)، با عنوان الدّر النفیس من رسالة ابلیس موجود است.
رساله نصیحةالعامة در اصل به زبان فارسی نگاشته شده، که فقط ترجمه‌ای عربی از آن باقی است.
اثر مهم دیگر حاکم جشمی در اصول دین، کتاب تحکیم العقول فی تصحیح الأصول است که عبدالسلام وجیه آن را براساس یک نسخه منحصر به فرد و کهن (کتابت ۶۲۹) به چاپ رسانده است (عمان ۱۴۲۱). حاکم جشمی در کتاب هدایةالمسترشدین و ریاضة المتدبرین نیز درباره مسائل کلامی بحث کرده است.
جشمی در آغاز تحکیم العقول
گفته است که وی همانند جعفربن حرب بحثی از مباحث پیچیده کلام به میان نمی‌آورد. کتاب با مقدماتی از دانش کلام که از دانستن آنها گریزی نیست آغاز شده
و با فصولی درباره
حدوث عالم و اثبات محدث و صفات آن،
تعدیل و تجویر
و نبوت
ادامه یافته است. حاکم جشمی به مسئله
امامت در ذیل آخرین بخش کتابش
اشاره کرده است.
مهم‌‌ترین اثر تفسیری او، التهذیب فی تفسیرالقرآن در نه جلد است. نسخه‌های خطی کهنی از آن موجود است.
عدنان زرزور درباره این تفسیر، اهمیت آن و آرای تفسیری حاکم جشمی بررسی مفصّلی کرده است. اهمیت اصلی تفسیر حاکم در نقل قولهایی از تفاسیر عالمان معتزلی، چون
ابوعلی جُبّائی،
ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی،
ابوالقاسم بلخی/ کعبی و
ابوبکر اصمّ، است که به‌عنوان مصادر اصلی جشمی یاد شده‌اند.
درباره تأثیر تفسیر حاکم جشمی گفته‌اند که زمخشری تفسیر خود را با افزودن مطالبی براساس تفسیر حاکم جشمی تألیف کرده است.
زرزور
با آوردن شواهدی، نادرستی این مطلب را نشان داده است.
حاکم جشمی کتاب دیگری در مباحث قرآنی با عنوان تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین نوشته و در آن، آیات نازل شده در
حق اهل بیت و علی علیه‌السلام را براساس ترتیب سوره‌ها گردآوری کرده و روایات مرسلی را نیز در تفسیر آیات به آن افزوده است. نسخه‌های خطی متعددی از این اثر موجود است.
این کتاب چندین‌بار به چاپ رسیده است. آخرین چاپ آن به کوشش ابراهیم یحیی درسی در صَعْده در ۱۴۲۱ منتشر شده است.
جشمی آثار حدیثی نیز تألیف کرده و کتاب جلاء الابصار فی متون الاخبار مهم‌‌ترین اثر حدیثی اوست. او در جلاء الابصار، فقط به نقل و گردآوری احادیث اکتفا نکرده است. کتاب وی حاوی نکاتی درباره فرق اسلامی،
تاریخ زیدیه و مسائل کلامی مورد مناقشه میان
اشاعره و معتزله است.
ویلفرد مادلونگ بخشهایی از این کتاب را، که درباره امامان زیدیه است، به نقل از تحفةالابرار، تألیف احمدبن سعدالدین مِسْوَری
، در مجموعه اخبار ائمةالزیدیة فی
طبرستان و
دیلمان و
جیلان به چاپ رسانده است (بیروت ۱۹۸۷). نسخه‌های خطی متعددی از کتاب جلاءالابصار باقی است.
مسوری کتابی با عنوان المجالس من کتاب جلاء الابصار نگاشته است که اگر همان تحفةالابرار نباشد، تلخیص دیگری از کتاب جلاءالابصار است.
اثر دیگر حاکم در حوزه
تاریخ با عنوان السفینة الجامعة لانواع العلوم است که در آن به گردآوری
اخبار انبیا، پیامبر اسلام، سیره
صحابه و
عترت پیامبر تا زمان خود پرداخته است. این کتاب چهار مجلد بوده و بخش اعظم آن به صورت خطی باقی‌مانده است.
جشمی حنفی‌مذهب بوده، اما در اواخر عمر به زیدیه گرویده است. وی در کتابی با عنوان المنتخب، به گردآوری آرای فقهی زیدیه براساس آرای الهادی الی‌الحق یحیی بن حسین بن قاسم رسّی (متوفی ۲۹۸) پرداخته است که نسخه‌ای از آن باقی نیست.
آثار حاکم جشمی از طریق عالمان زیدی مهاجر ایرانی به یمن راه‌یافته است. برخی از آثار او را
تاج‌الدین زید بن احمد بیهقی بروقنی، که در سال ۵۴۰ به یمن رفته، در آن‌جا روایت کرده است.
راوی دیگر آثار جشمی در یمن، قاضی جعفربن عبدالسلام مسوری (متوفی ۵۷۳) است که در
مکه از شمس‌الدین علی‌بن عیسی مشهور به
ابن‌وهّاس (متوفی ۵۵۶) کتاب جلاء الابصار و شماری از آثار جشمی را سماع کرده و از او اجازه روایت آثار زیدیه را گرفته است.
قاضی جعفر همچنین بخشی از تفسیر التهذیب را نزد ابوجعفر دیلمی سماع کرده و دیلمی اجازه روایت آثار جشمی را به او داده است.
قاضی محمد بن عامر بن علی اصفهانی، تفسیر التهذیب حاکم جشمی را با عنوان التقریب المنتزع من التهذیب خلاصه کرده و در آن اسباب نزول آیات را براساس روایات حاکم همراه با اخبار و مطالبی از تفسیر حاکم و آثار دیگر تألیف کرده
که نسخه‌ای از آن باقی است.
آثار حاکم جشمی مورد توجه فراوان عالمان زیدی بوده
و در منابع زیدی از وی با عنوان الحاکم یاد شده است.
با این حال، از برخی آرای حاکم جشمی نقد شده است. مثلا محمد بن احمد بن ولید قرشی (قرن هفتم) در کتابی با عنوان منهاج السلامة فی مسائل الامامة به نقد دیدگاه حاکم درباره مسئله امامت پرداخته است. ابن‌ولید اشاره کرده که دیدگاه حاکم در شرح عیون المسائل، قبل از گرویدن وی به زیدیه بوده است.
(۱) ابن ابی‌الرجال، مطلع البدور و مجمع البحور فی تراجم رجال الزیدیة، چاپ عبدالرقیب مطهر محمد حجر، صعده، یمن ۱۴۲۵/۲۰۰۴.
(۲) علی بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ احمد بهمنیار، (تهران ۱۳۶۱ش).
(۳) محسن بن محمد حاکم جشمی، تحکیم العقول فی تصحیح الاصول، چاپ عبدالسلام وجیه، عمان ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۴) محسن بن محمد حاکم جشمی، تنبیه الغافلین عن فضائل الطالبیین، چاپ ابراهیم یحیی درسی، صعده، یمن ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
(۵) محسن بن محمد حاکم جشمی، رسالة ابلیس الی اخوانه المناحیس، چاپ حسین مدرسی، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
(۶) محسن بن محمد حاکم جشمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون»، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس (بی‌تا).
(۷) احمد حسینی اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیةاللّه العظمی مرعشی نجفی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ش.
(۸) محمدکاظم رحمتی، «معرفی جلاءالابصار فی متون الأخبار»، علوم حدیث، سال ۶، ش ۳ (پاییز ۱۳۸۰).
(۹) احمد عبدالرزاق رقیحی، عبداللّه محمد حبشی، و علی وهاب آنسی، فهرست مخطوطات مکتبة الجامع الکبیر صنعاء، (صنعا ۱۹۸۴).
(۱۰) عدنان محمد زرزور، الحاکم الجشمی و منهجه فی تفسیرالقرآن، (بیروت ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱).
(۱۱) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۱۲) ابراهیم بن قاسم شهاری، طبقات الزیدیة الکبری، قسم ۳: بلوغ المراد الی معرفة الاسناد، چاپ عبدالسلام وجیه، عمال ۱۴۲۱/۲۰۰۱.
(۱۳) ابراهیم بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، (اصل از) عبدالغافربن اسماعیل فارسی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش.
(۱۴) مجدالدین بن محمد مؤیدی، التحف شرح الزلف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
(۱۵) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
(۱۶) عبدالسلام وجیه، مصادرالتراث فی المکتبات الخاصة فی الیمن، عمان ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
(۱۷) عبدالکریم یافی، «فی سیرة الزمخشری جاراللّه»، مجلة مجمع اللغة العربیة بدمشق، ج ۵۷، ش ۳ (شوال ۱۴۰۲).
(۱۸) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden ۱۹۴۳-۱۹۴۹, Supplementband, ۱۹۳۷-۱۹۴۲;.
(۱۹) EI۲, suppl, fascs ۵-۶, Leiden ۱۹۸۱, sv "Al-Hakim al-Djushami", (by W Madelung) ;.
(۲۰) Wilferd Madelung, "The theology of al-Zamakhshari", in Actas del XII Congreso de la UEAI (Malaga, ۱۹۸۴) , Madrid: Union Europeenne d'Arabisants et d'Islamisants, ۱۹۸۶;.
(۲۱) Leon Nemoy, Arabic manuscripts in the Yale University, New Haven ۱۹۵۶.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حاکم جشمی»، شماره۵۷۲۷.
