حریز بن عبدالله سجستانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حَریز بن عبداللّه سجستانی،
فقیه و
محدّث امامی
قرن دوم می‌باشد.
باتوجه به شهرت وی به کوفی و روایت او از مشایخ
کوفه، احتمالا در کوفه به
دنیا آمده است.
کنیه او را ابومحمد
و ابوعبداللّه
ذکر کرده‌اند. هرچند حریز به سجستانی شهرت داشته، ولی از موالی اَزْد، از قبایل ساکن در کوفه، بوده است. عقیلی
از یکی از محدّثان بصری به نام
ابوحریز عبداللّه بن حسین ازدی کوفی، که
قاضی سجستان/ سیستان بوده، یاد کرده است که به نظر می‌رسد، با توجه به گرایشهای شیعی این محدّث و کنیه‌اش، پدر حریز باشد؛
البته
ابن‌ماکولا و
ابن‌حجر عسقلانی وی را قطعاً پدر حریز دانسته‌اند.
نجاشی سبب شهرت حریز به سجستانی را اشتغال وی به تجارت روغن در سجستان دانسته، اما
برقی کشی و
شیخ طوسی بدون اشاره به کار حریز، تن‌ها از انتقال او از کوفه و سکونتش در سجستان سخن گفته‌اند. حریز در سجستان در درگیری با
خوارج کشته شد.
امام صادق علیه‌السلام حریز را به‌سبب رفتارش در درگیری با خوارج سجستان، سرزنش کرده است
حریز از فقیهان برجسته عصر خود بوده و
یونس بن عبدالرحمان قمی وی را به‌اعتبار دانش گسترده‌اش در فقه ستوده
و در منابع رجالی
اهل سنّت نیز از او به عنوان یکی از
مشایخ شیعه یاد شده است.
کشی
از گفتگوی میان حریز و
ابوحنیفه، درباره برخی مسائل فقهی، گزارشی آورده است.
عموم روایات حریز به نقل از دو فقیه برجسته
شیعه در کوفه، یعنی
زرارة بن اعین و
محمد بن مسلم طحان، است
و در مواردی به نظر می‌رسد حریز از آثار مکتوب این عالمان، به طریق اجازه، نقل قول کرده است، چنان‌که این نکته از نقل‌قولهای حریز از کتاب الأربعمائة مسألة
فی أبواب الحلال و الحرام یا براساس نسخه‌ای که در اختیار
قاضی نعمان بوده و از آن با عنوان المسائل
محمدبن‌مسلم یاد کرده است، شناخته می‌شود.
شاهد دیگر، وجود نام
حریز بن عبداللّه در طریق روایت کتاب
زرارة بن
اعین است.
ابن‌ماکولا
قاسم بن یحیی بن حسن بن راشد را، که مؤلف کتابی درباره آداب
امیرالمؤمنین است
یکی از مشایخ حریز معرفی کرده است.از حریز بن عبداللّه،
حماد بن عیسی جهنی،
علی بن رباط،
محمد بن ابی‌عمیر و
عبداللّه بن عبدالرحمان اصم و کسانی دیگر،
حدیث نقل کرده‌اند.
یونس بن عبدالرحمان قمی اشاره کرده که حریز، شخصآ، به جز یک یا دو حدیث از
امام صادق علیه‌السلام روایت نکرده
که این مطلب با توجه به اقامت حریز در کوفه و اقامت امام صادق علیه‌السلام در
مدینه، پذیرفتنی است.
از دیگر مشایخ حریز،
بُرَید بن معاویه عجلی
معلّی بن خُنَیسو
فُضَیل بن یسار بوده‌اند.
برقی
اشاره کرده که حریز چندین کتاب داشته، اما از جزئیات یا محتوای این کتاب‌ها سخن نگفته است.
ابن‌ندیم نجاشی و
طوسی نام برخی از این آثار را
ذکر کرده‌اند.
شیخ طوسی اشاره کرده است که تمام آثار حریز از جمله کتب اصول شمرده می‌شوند.
اغلب روایات حریز در کتابهای حدیثی شیعه (حدود هزار حدیث) به روایت
حماد بن عیسی جهنی است.
به‌نظر می‌رسد حریز نخست تمام روایات خود را در کتاب یا اصلی گرد آورده است
که از آن به عنوان یکی از منابع اصلی حدیث و فقه شیعه یاد کرده‌اند، و بعد دیگر آثارش را براساس این کتاب تألیف کرده است.
احتمالاً
زراری نسخه‌ای از همین اثر را، که
حُمَید بن زیاد دهقان (متوفی ۳۱۰) کتابت کرده، در اختیار داشته است.
ابن‌ادریس حلّی بخشی از این کتاب را، که ظاهراً تا قرن ششم موجود بوده، در بخش مستطرفات کتاب خود
آورده و از معتمد بودن کتاب او در میان
امامیه سخن گفته است.
اغلب این روایات، راجع به
نماز است
. اثر مشهور حریز، کتاب الصلاة، دو تحریر (مفصّل و مختصر) دارد
که تقریبآ تمام متن آن در باب الصلاةِ کتب اربعه باقی‌مانده است
. این اثر دست کم تا قرن پنجم موجود بوده و نجاشی
و طوسی
طرق خود را به این کتاب
ذکر کرده‌اند. قاضی نعمان (متوفی ۳۶۳)، فقیه اسماعیلی، نیز در تألیف کتاب الایضاح
از کتاب الصلاة حریز به روایت حماد بن عیسی بهره برده است.
از دیگر آثار حریز، کتاب الصوم و کتاب النوادر بوده
که
مدرسی طباطبائی مواردی را که احتمال می‌داده نقلهای برجا مانده از این کتاب‌ها باشند، شناسایی کرده است. نجاشی
از اثری به نام کتاب الزکاة به عنوان تألیف حماد بن عیسی یاد کرده، اما گفته است بیش‌تر روایات این کتاب به نقل از حریز و بقیه به نقل از دیگر مشایخ شیعه بوده است. این گفته نجاشی احتمالاً بدان معناست که حماد بن عیسی کتابی از حریز را در باب زکات اقتباس کرده و مطالبی نیز بر آن افزوده است. بخش عمده‌ای از این کتاب، همانند کتاب الصلاة حریز، روایاتی به نقل از دو فقیه برجسته امامی کوفه،
زرارة بن
اعین و محمد بن مسلم، است
ابن‌بابویه نسخه‌ای از این کتاب را، به شیوه اجازه، به دو طریق روایت کرده و در تألیف کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه از آن بهره برده است.
(۱)
ابن‌ادریس حلّی، کتاب‌السرائر الحاوی لتحریرالفتاوی، قم ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱.
(۲)
ابن‌بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۳)
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
(۴)
ابن‌ماکولا، الاکمال
فی رفع‌الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء والکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ ۱۹۸۶.
(۵)
ابن‌ندیم، الفهرست، (تهران).
(۶) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
(۷) احمد بن محمد برقی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
(۸) خوئی، معجم رجال الحدیث.
(۹) علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، چاپ موفق بن عبداللّه بن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۱۰) احمد بن محمد
زراری،
رسالة ابی
غالب الزراری الی ابن
ابنه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
(۱۱) احسان سرخه‌ای، «کتب مسائل در نگارش‌های حدیثی با تأکید بر مسائل علی بن جعفر»، علوم حدیث، سال ۱۰، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۸۴).
(۱۲) شوشتری، قاموس الرجال.
(۱۳) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۴) محمد بن عمرو عقیلی، کتاب‌الضعفاءالکبیر، چاپ عبدالمعطی امین قلعجی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۸.
(۱۵) محمد عمادی حائری، «درنگی در منابع مکتوب الایضاح»، علوم حدیث، سال ۱۱، ش ۱ (بهار ۱۳۸۵).
(۱۶) نعمان بن محمد قاضی نعمان، الایضاح، چاپ محمدکاظم رحمتی، بیروت ۱۴۲۸/۲۰۰۷.
(۱۷) محمد بن عمرکشی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمد بن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
(۱۸) کلینی، اصول کافی.
(۱۹) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
(۲۰) حسین مدرسی طباطبایی، سنت و بقا: بررسی کتابشناختی ادبیات اولیه شیعه، vol۱، آکسفورد ۲۰۰۳.
دانشنامه جهان اسلام، بن یاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حریز بن عبدالله سجستانی»، شماره۶۰۵۸.
