• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

حسن بن احمد البنا

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


البنّا، حسن، بنیانگذار و رهبر کل جمعیّت اسلامی اخوان المسلمین بود.


در رمضان ۱۳۲۴/اکتبر ۱۹۰۶ در دهکده محمودیه در دلتای نیل، از نواحی بحیره مصر ، به دنیا آمد.
[۱] موسوعة السیاسة، چاپ عبدالوهاب کیالی، ذیل «حسن البنا»، بیروت ۱۹۷۹ـ۱۹۹۴.
[۲] غلامرضا علی بابائی، فرهنگ تاریخی ـ سیاسی ایران و خاورمیانه، ج۳، ص۵۴، تهران ۱۳۷۴ ش.
پدرش، احمد بن عبدالرحمان بن محمد البنا ساعاتی، علاوه بر امامت جماعت مسجد دهکده، به علوم اسلامی نیز وقوف داشت و در این زمینه بدایع المسند فی جمع و ترتیب مسند الشافعی و السنن را با شرح و توضیح نوشت و قسمتی از مسندات چهار امام مذاهب مختلف و از جمله مسند احمد بن حنبل را به نام الفتـح الرّبانی فی ترتیـب مسند الامام احمدالشیبانی تنظیم نمود و تفسیری به نام بلوغ الامانی من اسرارالفتح الربّانی بر آن نوشت.
[۳] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
ویژگی‌های علمی و دینی پدر تأثیر بسزایی در شخصیت البنا برجای گذاشت. او حفظ و قرائت قرآن را نزد پدر آموخت و در طول عمر خود از کتابخانه غنی او که مشتمل بر کتاب‌های مذهبی، حدیث و تفسیر قرآن بود استفاده شایانی برد.
[۴] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۷، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.


البنا با روحیه برخوردار از آموزش‌های مذهبی خانواده و با نبوغی که در مدیریت و سازماندهی داشت، در مدرسه، رئیس «جمعیة الاخلاق الادبیة» شد و به دنبال آن با کمک سایر محصلان «جمعیة منع المحرمات» را برپا کرد.
[۵] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۲۹، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
[۶] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.


در نوجوانی، در ۱۳۳۹، وارد «مدرسة المعلمین الاولیه» (دانشسرای مقدماتی معلمان)، در دَمَنهور شد و از همان زمان با شرکت در مراسم صوفیان فرقه «حصافیه» و مشاهده روحیه آزادمنشانه و تواضع و ادب اعضای آن، به این فرقه علاقه مند شد و در رمضان ۱۳۴۱ رسماً به سلک این طریقت درآمد و تقریباً در تمامی مدت زندگیش، پیوند خود را با جوانان این فرقه حفظ کرد. آموزش‌های معنوی این فرقه، بویژه شخصیت شیخ ایشان، عبدالوهاب حصافی ، تأثیر بسزایی بر البنا گذاشت.
[۷] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۸ـ۶۰، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
[۸] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۲۵، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
البنا در قاهره نیز عضو «جمعیة مکارم اخلاق الاسلامیة» شد، و همچنین به «جمعیة الشُبّانِ المسلمین» (انجمن جوانان مسلمان) پیوست. در ضمن، به تربیت گروهی از دانشجویان دانشگاه ازهر و دارالعلوم برای سخنرانی در مساجد، قهوه خانه‌ها و اجتماعات عمومی همت گماشت و آنان را سازماندهی کرد.
[۹] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.


البنا در کنار تحصیل و بر مبنای جنبه‌های عملی شیوه صوفی گرایانه اش، انجمن خیریّه ای به نام «الجمعیة الحصافیة الخیریة» بنیان گذاشت که می‌باید آن را منشأ شکل گیری «اخوان المسلمین» دانست. این جمعیت با مفاسد اخلاقی و آثار سوء فعالیت گروه‌های تبشیری مسیحی مبارزه می‌کرد.
[۱۰] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۶۱، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۱] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۲۵، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۲] موسوعة السیاسة، چاپ عبدالوهاب کیالی، ذیل «حسن البنا»، بیروت ۱۹۷۹ـ۱۹۹۴.


پس از اتمام دوره تحصیلات در دانشسرای مقدماتی معلمان، در شانزده سالگی به قاهره رفت تا در دارالعلوم که مؤسس آن محمد عبده بود و محمد رشیدرضا نیز تا زمان مرگش (۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵) در آن‌جا تدریس می‌کرد، تحصیل کند. البنا علاوه بر مطالعات درسی، به مطالعات خارج از آن نیز علاقه نشان می‌داد وی دارای حافظه ای بسیار قوی بود به طوری که مجموعه زیادی شعر و نثر را از حفظ داشت و با ادبیات عرب، حدیث، علوم دینی، و فقه مذاهب اسلامی آشنایی داشت.
[۱۳] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.


به دنبال غیردینی شدن جامعه ترکیه در زمان آتاتورک و ظهور روزافزون اندیشه‌های غیردینی و مادی در جامعه مصر، البنّا ضمن حفظ تماس خود با رشیدرضا و مجله علمی و دینی المنار، و همچنین تماس دائم با فرید وجدی (۱۲۵۴ـ ۱۳۳۳ ش/ ۱۸۷۵ـ۱۹۵۴) که از افکار و کتاب‌های او تأثیر می‌پذیرفت،
[۱۴] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۲۵، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
با گروهی از مردان مذهبی و سرشناس مجله اسلامی الفتح و بعدها «جمعیة الشُبّان المسلمین» (انجمن جوانان مسلمان) را برای مقابله با اندیشه مادی و ضددینی راه اندازی کرد.
[۱۵] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۱۶] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۳۰، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.


البنا در ۱۳۰۶ش /۱۹۲۷ پس از اتمام تحصیلات، معلم دولتیِ شهر اسماعیلیه، که تحت تأثیر مستقیم استعمار انگلستان بود، شد. در آن‌جا نیز از تلاش برای نشر افکار اسلامی دست برنداشت و سعی کرد تا اندیشه خود را به میان توده‌های مردم برد، و به وعظ و تبلیغ در اجتماعات و قهوه خانه‌ها پردازد.

در همین شهر اسماعیلیه بود که او در اسفند ۱۳۰۶/ مارس ۱۹۲۸ جمعیت « اخوان المسلمین » (الاخوان المسلمون) را با شش عضو طرفدار و شاگردان محلی، تشکیل داد.
[۱۷] اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۳۱، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۸] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۰، ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
با تأسیس اخوان المسلمین، البنا فعالیت‌های خود را که شامل احیای احکام و شعائر مذهبی، مبارزه با فسق و فجور و بی بند و باری، از بین بردن روحیه شک و بی اعتقادی بود گسترش داد
[۱۹] جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر، ج۱، ص۱۳۱، تهران ۱۳۷۳ ش.
و برای عملی کردن آن، یک مسجد، و در کنار آن آموزشگاه اسلامی حِرا را با شیوه آموزشی خاص، و نیز مدرسه «امهات المؤمنین» را برای آموزش دینی دختران احداث کرد و بعدها، برای بسط افکار و عقاید خود، روزنامه ای به عنوان اخوان المسلمین منتشر کرد.
[۲۰] حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۱۱۰، ۱۳۰، ۲۱۰ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
[۲۱] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۸۳ـ۱۸۴، بیروت ۱۹۸۶.
تأسیس اخوان المسلمین نقطه عطفی در زندگی البنا بود و از آن پس، زندگی او با این جمعیت درآمیخت. با تلاش‌های مستمر او، اخوان روز به روز گسترش یافت، و شعبه‌های آن در شهرهای مختلف از چهار شعبه در ۱۳۰۸ش/ ۱۹۲۹ به هزار شعبه در ۱۳۲۷ش /۱۹۴۸ رسید و بین ۱۳۲۵ـ ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۶ـ۱۹۴۸ نیز شعبه‌هایی در فلسطین ، سودان ، عراق و سوریه دایر شد.

اخوان المسلمین بتدریج به یکی از قدرتمندترین سازمان‌های مصر تبدیل شد، و توانست حمایت مردمی را چنان سازماندهی کند که هیچ جنبش اسلامی دیگری در قرون اخیر قادر به آن نبوده است.
[۲۲] هرایر دکمجیان، جنبش‌های اسلامی در جهان عرب، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ترجمة حمید احمدی، تهران ۱۳۶۶ ش.
عامل دیگری که بر محبوبیت اخوان افزود و به رویکرد این سازمان به فعالیت‌های سیاسی قوت بخشید ناآرامی‌های فلسطین و دفاع از حقوق فلسطینیان در مقابل صهیونیسم بود.
[۲۳] بهمن آقائی و خسرو صفوی، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، ج۱، ص۴۰، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.
این در حالی بود که البنا از زمان تأسیس اخوان تا جنگ جهانی دوم، نه تنها خود از مداخله در سیاست دوری می‌کرد بلکه به پیروانش نیز چنین توصیه ای می‌نمود، اما این به معنای رضایت او از جریان تحولات سیاسی جهان اسلام نبود.
[۲۴] مجید خدّوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ج۱، ص۸۸، ترجمة عبدالرحمان عالم، تهران ۱۳۶۶ش.
با شروع ناآرامی‌های فلسطین، مداخله فعال اخوان المسلمین در امور سیاسی، با مقاله البنا در اولین شماره النذیر در خرداد ۱۳۱۷/ مه ۱۹۳۸، آغاز شد.
[۲۵] بهمن آقائی و خسرو صفوی، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، ج۱، ص۴۰، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.
بعد از جنگ جهانی دوم ، البنا در مقاله ای به تاریخ ۲۷ فروردین ۱۳۲۵/۱۶ آوریل ۱۹۴۶ با عنوان «الاسلام، سیاسةٌ و حکم» اعلام کرد که مسلمان نمی‌تواند از پرداختن به مسائل سیاسی و امور و شئون امت اسلامی غافل باشد،
[۲۶] به نقل از خلف الله، جمیله کدیور، ج۱، ص۱۳۲، مصر از زاویه ای دیگر، تهران ۱۳۷۳ ش.
و نیز در تعریفی از اخوان المسلمین، ضمن برشمردن ویژگی‌های گوناگون این سازمان آن را یک گروه سیاسی خواند. به نقل از کارپات، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.

در اوایل زمستان ۱۳۲۷/اواخر ۱۹۴۸، اخوان بزرگترین خطر برای پادشاهی مصر تشخیص داده شد و تلاش‌های شخصی البنا برای مذاکره با دولت نُقراشی پاشا، زمانی که نخست وزیر تمام اوقات خود را صرف مبارزه با اخوان المسلمین می‌کرد، ناموفق ماند.
[۲۷] هرایر دکمجیان، جنبشهای اسلامی در جهان عرب، ج۱، ص۱۲۶، ترجمة حمید احمدی، تهران ۱۳۶۶ ش.
البنا در «القول الفصل»، تصمیم نخست وزیر به انحلال اخوان را ناشی از فشار انگلستان و یهودیان و آمریکا عنوان کرد و در پایان مقاله اش نوشت که حکومت درصدد ترور اوست.
[۲۸] جمیله کدیور، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳،به نقل از نفیسی، مصر از زاویه ای دیگر، تهران ۱۳۷۳ ش.
پیش بینی البنا صحیح بود و بالاخره در پی ترور نقراشی در ۷ دی ۱۳۲۷/ ۲۸ دسامبر ۱۹۴۸، موج ترور اعضای اخوان به راه افتاد و به ترور البنا در ۲۳بهمن ۱۳۲۷/۱۲ فوریه ۱۹۴۹ به دست عوامل دولت، منجر شد.
[۲۹] جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۷۳ ش.


البنا در طول زندگی کوتاه و پر تلاش خود کوشید تا نمونه ای از جامعه صدراسلام را به نمایش گذارد. به نظر البنا، کمال مطلوب اسلامی در اولین نسل مسلمانان نهفته بود؛ دوره ای که اصول قرآن مراعات می‌گردید و فارغ از تشخص ملیت‌ها، اسلام تنها «ملیت» محسوب می‌شد. به نظر او، بین جوامع موجود اسلامی و اسلام واقعی فاصله ای افتاده بود که عقب ماندگی مسلمانان را موجب شده بود. به همین دلیل، او در صدد احیای اسلام بود تا نه تنها مسلمانان را از چنگ جهانخواران رهایی بخشد بلکه انسانیت را نیز زنده کند. او معتقد بود که به جای فلسفه و مادیگری اروپا، این فرهنگ و تمدن اسلام است که باید پذیرفته شود.

البنا با «جدایی دین از سیاست» ( سکولاریسم ) و نیز ملی گرایی غیردینی که نقشه آن را در ۱۲۹۹ ش/ ۱۹۲۰ ساطع الحُصْری ریخت و میشل عفلق در ۱۳۱۹ ش/ ۱۹۴۰ آن را در سوریه اعمال کرد، بشدت مخالف بود. همچنین درباره عرب گرایی بر این عقیده بود که اسلام هیچگونه مرز جغرافیایی، یا اختلافات نژادی یا شهروندی را به رسمیت نمی‌شناسد. البنا تمام مسلمانان را یک «امت» و کشورهای مسلمان را تنها یک کشور می‌دانست، به همین دلیل، گرایش‌های ناسیونالیستی جدید، بویژه فاشیسم و نازیسم را محکوم کرد.

البنا همچنین در حوزه اقتصاد به تبلیغ برخی اصول اساسی عدالت اجتماعی اسلام پرداخت. او عقیده داشت عدالت اجتماعی نه تنها حاصل تفکر سالم و کارهای نیک فردی، بلکه برخاسته از نهادها، مداخله دولت، و از طریق اخذ مالیات بر درآمد و ثروت است که شامل مالیات‌های تصاعدی نیز می‌شود.

سخنرانی‌های البنا پس از مرگ او در مجموعه ای با عنوان «مذکَرات الدعوة و الداعیة» و نیز مجموعه نامه‌های او با عنوان «مجموعه رسائل الامام الشهید حسن البنا» به چاپ رسیده است.
[۳۰] خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۸۳ـ۱۸۴، بیروت ۱۹۸۶.


(۱) بهمن آقائی و خسرو صفوی، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، تحولات و فعالیت‌های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.
(۲) حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
(۳) اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
(۴) مجید خدّوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ترجمه عبدالرحمان عالم، تهران ۱۳۶۶ش.
(۵) هرایر دکمجیان، جنبش‌های اسلامی در جهان عرب، ترجمه حمید احمدی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۶) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶.
(۷) غلامرضا علی بابائی، فرهنگ تاریخی ـ سیاسی ایران و خاورمیانه، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۸) جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۹) موسوعة السیاسة، چاپ عبدالوهاب کیالی، بیروت ۱۹۷۹ـ۱۹۹۴.
(۱۰) EI ۲ , sv" A l-Banna ¦ Ý " (by J M B Jones) ;.
(۱۱) The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed John L Esposito, New York ۱۹۹۵, sv "Banna ¦ Ý , Hasan" (by Oliver Carrإ) ;.
(۱۲) Abd al-Monein Said Aly and Manfred W Wenner, "Modern Islamic reform movements: the Muslim brotherhood in contemporary Egypt", The Middle East Journal , vol ۳۶, no ۳ (Summer ۱۹۸۲).

۱. ↑ موسوعة السیاسة، چاپ عبدالوهاب کیالی، ذیل «حسن البنا»، بیروت ۱۹۷۹ـ۱۹۹۴.
۲. ↑ غلامرضا علی بابائی، فرهنگ تاریخی ـ سیاسی ایران و خاورمیانه، ج۳، ص۵۴، تهران ۱۳۷۴ ش.
۳. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۴. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۷، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۵. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۲۹، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۶. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۱۶ـ۱۷، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۷. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۵۸ـ۶۰، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۸. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۲۵، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۹. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۶۰ـ۶۱، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۰. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۶۱، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۱. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۲۵، ترجمة ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۲. ↑ موسوعة السیاسة، چاپ عبدالوهاب کیالی، ذیل «حسن البنا»، بیروت ۱۹۷۹ـ۱۹۹۴.
۱۳. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۴. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۲۵، ترجمة هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۵. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۷۲ـ۷۳، ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۶. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۳۰، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۷. ↑ اسحاق موسی حسینی، اخوان المسلمین :بزرگترین جنبش اسلامی معاصر، ج۱، ص۳۱، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران ۱۳۷۵ش.
۱۸. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۰، ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۱۹. ↑ جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر، ج۱، ص۱۳۱، تهران ۱۳۷۳ ش.
۲۰. ↑ حسن بنّا، خاطرات زندگی حسن البنّا، ج۱، ص۱۱۰، ۱۳۰، ۲۱۰ترجمه ایرج کرمانی، تهران ۱۳۶۷ش.
۲۱. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۸۳ـ۱۸۴، بیروت ۱۹۸۶.
۲۲. ↑ هرایر دکمجیان، جنبش‌های اسلامی در جهان عرب، ج۱، ص۱۲۳ـ۱۲۴، ترجمة حمید احمدی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۳. ↑ بهمن آقائی و خسرو صفوی، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، ج۱، ص۴۰، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.
۲۴. ↑ مجید خدّوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ج۱، ص۸۸، ترجمة عبدالرحمان عالم، تهران ۱۳۶۶ش.
۲۵. ↑ بهمن آقائی و خسرو صفوی، اخوان المسلمین: تاریخ پیدایش، ج۱، ص۴۰، تحولات و فعالیت های جنبش اخوان المسلمین در یک قرن اخیر، تهران ۱۳۶۵ش.
۲۶. ↑ به نقل از خلف الله، جمیله کدیور، ج۱، ص۱۳۲، مصر از زاویه ای دیگر، تهران ۱۳۷۳ ش.
۲۷. ↑ هرایر دکمجیان، جنبشهای اسلامی در جهان عرب، ج۱، ص۱۲۶، ترجمة حمید احمدی، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۸. ↑ جمیله کدیور، ج۱، ص۱۳۲ـ۱۳۳،به نقل از نفیسی، مصر از زاویه ای دیگر، تهران ۱۳۷۳ ش.
۲۹. ↑ جمیله کدیور، مصر از زاویه ای دیگر، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۷۳ ش.
۳۰. ↑ خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۲، ص۱۸۳ـ۱۸۴، بیروت ۱۹۸۶.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «البنا»، شماره۱۷۹۶.    



جعبه ابزار