حسن بن اسحاق صنعانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حسن بن اسحاق صنعانی، شاعر، دولتمرد و
فقیه زیدی یمنی بود.
وی در ۱۰۹۳ در غَراس، از نواحی صنعا، در خانواده‌ای که به علم و ادب و
سیاست و حسن اخلاق شهرت داشتند، به دنیا آمد و در صنعا پرورش یافت.
از کودکی به آموختن
علوم دینی نزد پدرش
اسحاق بن احمد و برادر بزرگ‌ترش محمد پرداخت.
فقه را در شهر ذِمارِ یمن و
ادبیات و
حدیث را در شهرهای تَعِزّ و صنعا فراگرفت.
عبداللّه بن علی اَکْوَع و
محمد بن اسماعیل امیر کَحْلانی صنعانی، معروف به بدر امیر، نیز از استادان او بودند.
وجیه
از تبادل نامه‌هایی مناظره‌گونه درباره مسائل فقهی میان او و برادرزاده‌اش اسماعیل بن محمد و نیز استادش بدر امیر، گزارش داده است.
حسن بن اسحاق در امور سیاسی نیز فعال بود و در بعضی شهرهای یمن به مناصب حکومتی هم دست یافت.
در ۱۱۲۸، به دنبال شورشِ حسین بن قاسم ملقب به منصور برضد پدر خود قاسم بن حسین متوکل، فرمانروای یمن، حسن از منصور حمایت کرد؛ ازاین‌رو، متوکل حسن را به زندان انداخت، ولی پس از حدود هشت سال، او را آزاد کرد و از آن زمان تا هنگام مرگ متوکل در ۱۱۳۹، حسن از ندیمان او به‌شمار میرفت. با روی کار آمدن منصور، دوباره زندانی شد و این بار بیست سال از عمر خود را در زندان گذراند و سرانجام در ۱۱۶۰ در زندان از دنیا رفت.
او در سالهای زندان به تألیف و سرودن
شعر پرداخت.
در برخی موارد، هدف وی از نگارش و سرودن، جلب ملاطفت و رفع سخت‌گیریهای حاکمان وقت بوده است.
محمد بن اسماعیل بدر سجایای اخلاقی او را ستوده است.
مشهورترین کتاب حسن بن اسحاق، مَنظومةُ الهَدْی النَبَوی است که بخشی از کتاب
زادُالمَعاد فی هَدْی خَیرِالعِباد، اثر مشهور
ابن‌قیم جوزیه(متوفی ۷۵۱)، را در بیش از هزار بیت به نظم کشیده است.
این کتاب در ۱۴۰۳ در مصر چاپ شد.
او سپس همین کتاب خود را شرح کرد و در آن به بیان آرای عالمان زیدی نیز پرداخت. از این کتاب با نامهای بُلوغُ المراد فی هَدْی المُصطفی و سیرتِهِ فی الجِهاد، و الفَتحُ القَوی فی شَرحِ الهَدْی النَبَوی نیز یاد شده است. نسخه‌ای از آن، به خط پسرش احمد (متوفی ۱۱۹۳)، موجود است.
حسن بن اسحاق در این شرح، علاوه بر کتاب الهدی، از کتابهای دیگری نیز بهره برده است، از جمله ضُوءالنّهار اثر حسن بن احمد جلال یمنی و شرح آن، یعنی مِنحةُالغفار، اثر محمد بن اسماعیل امیر کحلانی.
محمد بن قاسم وجیه، فقیه متأخر زیدی، شرحی با نام المِنهاجُ السَّوی بر منظومة الهدی النبوی نگاشته که در ۱۴۰۸ در صنعا منتشر شده است.
اثر دیگر حسن بن اسحاق، الشَّرحُ اللَّطیف است در شرح و توضیح الشَمائل النَّبَویه محمد بن عیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹)، که نسخه‌ای خطی از آن با عنوان تَعلیق علی مُختصرِ الشَّمائل لِلتِرمذی، با تاریخ تحریر ۱۲۹۲، در کتابخانه اوقاف یمن موجود است.
دو رساله کلامی نیز از وی برجای مانده است: یکی رساله بلوغ الاُمنیة فی اِظهارِ مخازی ابن‌تَیْمیّة، که نقدی است بر آرای ابن‌تیمیّة در کتاب مِنهاجُ السُنَّة و دیگری الرّسالةُ الحَسَنیّة فی الرّد علی عقائِدِ السُنّیَة در دفاع از دیدگاههای زیدیان.
وجیه
سه رساله فقهی نیز از حسن بن اسحاق گزارش کرده است: الرّسالةُ المفیدةُ فِی الجمعِ بَینَ الصلاتین، القَولُ الرّاجِح و الرّأیُ السَّدید فی اِثبات الصَّلاةِ عَلَی الشّهید، و المِرآةُ المُبیِنّةُ لِلنّاظِر ما هُوَ الحقُ فی مسألة الکِفائَة.
حسن دو پسر، به نامهای احمد و یحیی، داشت.
احمد از عالمان و شاعران عصر خود بود و تألیفاتی داشت، مانند مَشارِقُ الانوار فی تَخریج ادلّة مَسائل الاَزهار در فقه. این کتاب شرحی است بر الاَزهار فی فقهِ الائمة الاطهار، تألیف احمد بن یحیی حسنی (متوفی ۸۴۰)، که از منابع مهم فقهی شیعیان زیدی به شمار میرود.
یحیی نیز شاعری برجسته و صاحب نظر در ادبیات بود، هر چند غیر از قصیده‌هایش اثری از او گزارش نشده است.
(۱) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.
(۲) احمد حسینی اشکوری، مؤلفات الزیدیة، قم ۱۴۱۳.
(۳) محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعدالالف الی سنة ۱۳۵۷ هجریة، قسم ۲، ج ۱، (قاهره) ۱۳۵۹.
(۴) محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، (قاهره ۱۳۴۸)، چاپ افست بیروت.
(۵) عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیّة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن اسحاق صنعانی»، شماره۶۱۴۲.
