• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

خارجة بن زید انصاری

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


خارجة بن زید، یکی از هفت فقیه نامدار مدینه (فقهای سبعه) و از تابعین است. کنیه‌اش ابوزید و القاب مهم او، انصاری و نجاری و مدنی بوده است.
[۱] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲، (بیروت).    
[۲] خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، ص۴۳۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۳] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۳، ص۶۵، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
پدرش، زیدبن ثابت، از صحابه و از کاتبان وحی بود که در تدوین قرآن در زمان ابوبکر و عثمان هم نقش مهمی داشت. مادر او، امّ سعد، دختر سعد بن ربیع (از کاتبان عرب در دوره جاهلیت و از اصحاب بیعت نخستین عقبه) بود.
[۴] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۱۶۵، ۳۳۱، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۵] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۲۲، (بیروت).    
[۶] خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، ص۴۳۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۷] ابن ابی داوود، کتاب المصاحف، ص۷ـ۲۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۸] محمد بن احمد ذهبی، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، ج۲، ص۵۲۶، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲.




تاریخ تولد خارجة در منابع ذکر نشده، اما از تصریح تراجم نگاران به تاریخ وفات (۹۹ یا ۱۰۰) و سن او (هفتاد سال) میتوان دریافت که احتمالا سال ۲۹ یا ۳۰ بوده است.
[۹] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲۲۶۳، (بیروت).    
[۱۰] ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۱۱] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۳۹۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    



خارجةبن زید در خانواده‌ای اهل علم پرورش یافت و از پدر، مادر و عمویش (یزید بن ثابت) حدیث نقل کرده است. از دیگر مشایخ او اسامة بن زید بن حارثه، عبد الرحمان بن ابی عمره و امّ علاء انصاری بوده‌اند. برخی راویان حدیث از او عبارتاند از: پسرش، سلیمان؛ برادرزاده‌اش، سعید بن سلیمان؛ عثمان بن حکیم؛ عبدالله بن ذکوان و محمد بن مسلم زُهْری
[۱۲] ابویعلی موصلی، مسند ابی یعلی الموصلی، ج۲، ص۲۳۶، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
[۱۳] ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۳۷۴، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۴] محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۳۸، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
[۱۵] یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۹ـ۱۰.



رجال‌شناسانِ اهل سنّت، خارجه را ثقه معرفی کرده
[۱۶] احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، ص۱۴۰، به ترتیب علی بن ابی بکر هیثمی و تضمینات ابن حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
[۱۷] ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۱۸] سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، ج۲، ص۵۷۵، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و برخی از آنان او را «کثیر الحدیث» خوانده‌اند.
[۱۹] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲، (بیروت).    
[۲۰] محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲ حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
با این همه، اِسناد روایتها و گزارشهای او در بسیاری موارد گسسته (مقطوع السند) است، مانند روایت او از یزید بن ثابت، که پیش از تولد خارجه در جنگ یمامه کشته شده بود و نیز گزارش او درباره خالد بن ولید، که به دوره پیش از تولد خارجة بازمی‌گردد.
[۲۱] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۸۷۷، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۲۲] ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۲، ص۳۴۶، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۳] ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۳، ص۶۶، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴.

برخی نام خارجةبن زید را در شمار پانزده نفری که پس از صحابیان، مرجع مردم شناخته می‌شدند
[۲۴] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۸۳، (بیروت).    
[۲۵] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶، ص۱۵۳، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
یا در زمره ده فقیه نامدار مدینه آورده
[۲۶] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۹، ص۲۶۲، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
و شماری دیگر او را یکی از «فقهای سبعه» (هفت فقیه صاحب فتوا در آن دوره) خوانده‌اند.
[۲۷] محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، ص ۱۷۲، قاهره ۱۹۹۳.

احادیث خارجةبن زید بیشتر درباره ا حکام فقهی، به ویژه احکام قضایی است. او علاوه بر افتا به تقسیم مواریث و تنظیم شهادت‌نامه ها نیز می‌پرداخت.
[۲۸] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص۳۸۳(بیروت).    
[۲۹] ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۳۰] یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۱۰ـ۱۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
محدّثان و فقهایی چون مالک بن انس،
[۳۱] مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۳۲۹ـ۳۳۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
بخاری
[۳۲] محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۲۰۵ـ۲۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
شافعی
[۳۳] محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، جزء۸، ص۴، چاپ محمد زهرینجار، بیروت.
و حتی فقهای شیعه مانند شیخ طوسی
[۳۴] محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۶، ص۳۶۳، قم ۱۴۰۷۱۴۱۷.    
در آثار خود بدانها احتجاج کرده‌اند.


بخش اعظم حیات خارجةبن زید، همزمان با حکومت خلفای اموی بود. وی در جوانی همراه با جمعی از مردم مدینه برای گزارش حادثه‌ای به معاویه، به دمشق سفر کرد.
بنابر گزارشهای تاریخی، او در عرصه فقاهت و افتا در دوره خلافت عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز شهرت بسیار داشته‌است. به ویژه، عمربن عبدالعزیز وی را بسیار محترم میداشت، چنانکه به حکمران خود در مدینه فرمان داد از میان کسانی که پرداخت مقرری آنان از دیوان قطع شده بود، فقط مقرری او را دوباره برقرار سازد.
همچنین عمربن عبدالعزیز از درگذشت او بسیار متأسف شد.
[۳۵] ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۸۴، (بیروت).
[۳۶] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۲.
[۳۷] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۸.
[۳۸] یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۸.
[۳۹] ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۳۹۵ ۳۹۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
نمونه هایی از مشورتطلبی و پرسش خلیفگان مذکور از خارجة، در پاره‌ای منابع تاریخی و حدیثی انعکاس یافته است.
[۴۰] مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۳۲۹، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
[۴۱] محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، جزء۸، ص۴، چاپ محمد زهرینجار، بیروت.
[۴۲] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۱۱۰۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۴۳] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۹۸.
شرح حال نگاران خارجةبن زید را به زهد و تقوا و عبادت پیشگی ستوده‌اند، او در پایان عمر از مردم کناره گرفت و از اینرو، بسیاری از آرا و احادیث او انتشار نیافت.
[۴۴] ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۸۴، (بیروت).
[۴۵] ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۲، ص۱۸۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۴۶] محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، ص۱۷۲، قاهره ۱۹۹۳.


۴.۱ - ارتباط خارجة با امام سجاد


وی با امام سجاد علیه‌السلام همعصر بود، ولی در منابع تاریخی سخنی درباره مناسبات او با آن حضرت نیامده که ظاهرآ ناشی از مناسبات مستحکم او با حاکمان وقت و همرأیی با آنان بوده است. ظاهراً به همین سبب، وی برخلاف برادرانش که در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد.
[۴۷] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۳۲۶۵، (بیروت).    
[۴۸] خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، ص۴۳۷، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.



خارجةبن زید در سال ۹۹ یا ۱۰۰ در مدینه وفات یافت و حاکم مدینه، به فرمان عمربن عبدالعزیز، بر جنازه‌اش نماز گزارد. در پاره‌ای منابع، داستانهایی از سخن گفتن او بعد از مرگ ذکر شده است.
[۴۹] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص۲۶۳، (بیروت).    
[۵۰] خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، ص۴۳۷، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۵۱] ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.



(۱) ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت؛
(۲) ابن ابی داوود، کتاب المصاحف، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛
(۳) ابن حِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت؛
(۴) ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛
(۵) ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴؛
(۶) ابن سعد، الطبقات الکبری (بیروت)؛
(۷) ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲؛
(۸) ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
(۹) محمد ابو زهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره ۱۹۹۳؛
(۱۰) ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷؛
(۱۱) ابو یعلی موصلی، مسند ابی یعلی الموصلی، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸؛
(۱۲) سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛
(۱۳) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخار ی، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت؛
(۱۴) خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳؛
(۱۵) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸؛
(۱۶) محمد بن احمد ذهبی، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
(۱۷) محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت؛
(۱۸) محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهرینجار، بیروت؛
(۱۹) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷؛
(۲۰) احمد بن عبداللّه عجلی، تاریخ الثقات، به ترتیب علی بن ابی بکر هیثمی و تضمینات ابن حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴؛
(۲۱) مالک بن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶؛
(۲۲) یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲؛
(۲۳) محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶؛
(۲۴) یعقوبی، تاریخ یعقوبی؛

 
۱. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲، (بیروت).    
۲. ↑ خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، ص۴۳۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۳، ص۶۵، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۴. ↑ محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۱، ص۱۶۵، ۳۳۱، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۵. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۳، ص۵۲۲، (بیروت).    
۶. ↑ خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، ص۴۳۷، روایة موسی بن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۷. ↑ ابن ابی داوود، کتاب المصاحف، ص۷ـ۲۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۸. ↑ محمد بن احمد ذهبی، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، ج۲، ص۵۲۶، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
۹. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲۲۶۳، (بیروت).    
۱۰. ↑ ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۱۱. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۳۹۷، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
۱۲. ↑ ابویعلی موصلی، مسند ابی یعلی الموصلی، ج۲، ص۲۳۶، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق ۱۴۰۴ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۴ـ۱۹۸۸.
۱۳. ↑ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۳۷۴، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
۱۴. ↑ محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۴، ص۴۳۸، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۱ـ۱۹۸۸.
۱۵. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۹ـ۱۰.
۱۶. ↑ احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، ص۱۴۰، به ترتیب علی بن ابی بکر هیثمی و تضمینات ابن حجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۴.
۱۷. ↑ ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۱۸. ↑ سلیمان بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، ج۲، ص۵۷۵، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
۱۹. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۲، (بیروت).    
۲۰. ↑ محمد بن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۱، ص۹۱ـ ۹۲ حیدرآباد، دکن ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷/ ۱۹۵۶ـ ۱۹۵۸، چاپ افست بیروت.
۲۱. ↑ محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۸۷۷، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۲۲. ↑ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، ج۲، ص۳۴۶، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
۲۳. ↑ ابن حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۳، ص۶۶، (بیروت )۱۴۰۴/۱۹۸۴.
۲۴. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۳۸۳، (بیروت).    
۲۵. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۶، ص۱۵۳، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
۲۶. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۹، ص۲۶۲، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
۲۷. ↑ محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، ص ۱۷۲، قاهره ۱۹۹۳.
۲۸. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص۳۸۳(بیروت).    
۲۹. ↑ ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
۳۰. ↑ یوسف بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج۸، ص۱۰ـ۱۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳۱. ↑ مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۳۲۹ـ۳۳۰، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
۳۲. ↑ محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۳، ص۲۰۵ـ۲۰۶، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت.
۳۳. ↑ محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، جزء۸، ص۴، چاپ محمد زهرینجار، بیروت.
۳۴. ↑ محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۶، ص۳۶۳، قم ۱۴۰۷۱۴۱۷.    
۳۵. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۸۴، (بیروت).
۳۶. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۲.
۳۷. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۹۸.
۳۸. ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۰۸.
۳۹. ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۱۵، ص۳۹۵ ۳۹۶، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵۱۴۲۱/ ۱۹۹۵۲۰۰۱.    
۴۰. ↑ مالک بن انس، المُوَطَّأ، ج۱، ص۳۲۹، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت ۱۴۰۶.
۴۱. ↑ محمد بن ادریس شافعی، الاُمّ، ج۴، جزء۸، ص۴، چاپ محمد زهرینجار، بیروت.
۴۲. ↑ محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی، ج۳، ص۱۱۰۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۴۳. ↑ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۹۸.
۴۴. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج۵، ص۳۸۴، (بیروت).
۴۵. ↑ ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۲، ص۱۸۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۶. ↑ محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، ص۱۷۲، قاهره ۱۹۹۳.
۴۷. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۲۶۳۲۶۵، (بیروت).    
۴۸. ↑ خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، ص۴۳۷، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۴۹. ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج ۵، ص۲۶۳، (بیروت).    
۵۰. ↑ خلیفة بن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسی بن زکریا تستری، ص۴۳۷، چاپ سهیل زکار، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵۱. ↑ ابن حِبّان، کتاب الثقات، ج۴، ص۲۱۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خارجة بن زید»، شماره۶۷۳۲.    



جعبه ابزار