خانه در بحرین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حفاریهای اخیر در
بحرین وجود خانه‌های مناسب، روش زندگی سازمان‌یافته، جاده‌ها، کارگاهها و محل مرکزی
بازار را نشان می‌دهد.
قدیم‌ترین خانه‌های مکشوفه در
قلعه بحرین، از هزاره سوم پیش از میلاد، اتاقهای کوچک مربع‌شکلی دارد که از سنگهای مرجانی ساخته شده و ساخت آن‌ها حتی تا هزاره دوم پیش از میلاد نیز استمرار داشته است. سنگهای مرجانی و قالبهای گچی به شکل منظم در بنا به کار می‌رفته است.
پرتغالیها که در قرن دهم هجری بر بحرین مسلط شدند، خانه‌های بحرینی را زیبا و ساخته شده با
سنگ آهک، با پشت‌بامهای کنگره‌دار و پنجره‌های بزرگ وصف کرده‌اند.
حیاط مرکزی و بادگیر در خانه‌های بحرینی، نشان‌دهنده تأثیر معماری ایرانی بر این خانه‌ها است.
خانه‌های بحرین، حیاطی مربع‌شکل داشتند که بقیه قسمتها پیرامون آن ساخته می‌شد.
معماری و اجزای خانه نیز براساس نیاز و خواست هر شخص تفاوتهایی می‌کرد. دیوار خانه‌ها از سنگ آهک بود و بنابراین تنها راه بازکردن
دیوار ، طاق‌زدن بود اما امروزه تنوع بیشتری وجود دارد. طراحی خانه‌های سنّتی به گونه‌ای بود که به‌رغم کوچک بودن وسیع به نظر می‌رسیدند.
درگذشته، خانه‌های
فقرا و
ثروتمندان بحرینی کنار هم قرار داشتند و تمایز آن‌ها بیشتر در تزیینات و اثاث داخلی خانه‌ها بود، اما امروزه خانه‌های ثروتمندان و فقرا در محلات جدا از هم ساخته می‌شوند. مردم بحرین خانه‌هایشان را نزدیک
چشمه‌های آب می‌ساختند. در خانه‌های قدیمی، دیوارها به صورت مشترک بین چند خانه قرار داشتند، اما امروزه دیوارها مستقل از هم ساخته می‌شوند.
حیاط مرکزی خانه‌های بحرینی معمولا دنیای بیرونی
زنان بود که می‌توانستند بدون
حجاب در آن بنشینند و کار کنند و گاهی حتی مردان خانه بدون اجازه آنان نمی‌توانستند وارد حیاط شوند. باتوجه به آب و هوای گرم و مرطوب بحرین، حیاط عنصری مهم و عامل تهویه اتاق بود و گاه در آن گلخانه ساخته می‌شد، به طوری که انواع گلها را در آن می‌کاشتند و در کف آن، با موازییک‌کاری اشکال
گل و
گیاه ایجاد می‌کردند. از حوض حیاط برای ایجاد هوای خنک، وضو و شستشو استفاده می‌گردید.
اتاق پذیرایی مجلس نام داشت و معمولا بزرگ‌ترین اتاق خانه بود و به سبب وجود خانواده‌های بزرگ و محیطهای روستایی، مهمانهای بسیاری در آن جای می‌گرفتند. دسترسی به این اتاق از بیرون خانه بود تا مهمان بدون ایجاد مزاحمت برای افراد خانواده، وارد مجلس شود. اتاقها معمولا با نام افرادی که در آن می‌خوابیدند یا براساس جای آن در شمال، جنوب، مشرق و مغرب خانه نام‌گذاری می‌شدند. این اتاقها اغلب کوچک بودند و به مهمانها و دوستان خاص و اعضای خانواده اختصاص داشتند. به علت قرارگرفتن اتاقهای نشیمن در مرکز خانه، عموم مهمانان نمی‌توانستند از آن‌ها استفاده کنند. این اتاقها سقفهای مرتفعی داشتند تا با آب و هوای بحرین سازگارتر باشند.
آشپزخانه بیشتر اوقات قسمتی از حیاط بود که
آب و اجاق داشت. بدین‌ترتیب، بوی غذا در داخل خانه نمی‌پیچید. در معماری جدید بحرین، دو آشپزخانه یکی بیرونی برای پخت‌وپز و دیگری درونی برای خدمت‌رسانی و پذیرایی ساخته می‌شود.
خانه‌ها پنجره‌ای به بیرون نداشتند و پنجره‌ها به
حیاط باز می‌شدند. در قسمت بالای این پنجره‌ها شیشه‌های شفاف ولی رنگ‌شده و در قسمت پایین آن‌ها بازشوی بزرگ کرکره‌دار برای جریان
هوا و دید تعبیه می‌شد
. همچنین بادگیرها بادهای خنک را از چند طرف وارد فضای اتاقها می‌کردند.
خانه‌های قدیمی بحرین ابتدا با سنگهای آهک بدون تراش ساخته می‌شدند. بیشتر مصالح موجود در آن‌ها سنگ آهک محلی بود که آن را می‌پختند و پودر
آهک تولید می‌کردند. سپس با اضافه کردن
آب ، ملاط آهک می‌ساختند و روی دیوارهای سنگی می‌کشیدند تا صاف شود. سنگ آهک در آب و هوای مرطوب بحرین به‌خوبی رطوبت را جذب می‌کرد و اتاقها را خنک نگه می‌داشت. گذر زمان نیز باعث می‌شد رنگ سفیدِ اندود آهکِ روی ساختمانها به نارنجی ملایم تغییر کند و این کار به زیبایی ساختمان می‌افزود. ضمناً آهک به عنوان مصالح بومی منطقه، باعث همرنگی ساختمانها با محیطشان می‌شد. سقفها و پشت‌بامها با چوب ضد
آتش وارداتی از
هند پوشیده می‌شدند و گردوخاک هم به‌راحتی از روی آن‌ها پاک می‌شد.
از خانه‌های قدیمی و بازسازی‌شده بحرینی. خانه الجَسْرَه است، که در ۱۳۲۵ با نمای بیرونی ساده و با مصالح محلی به‌ویژه سنگهای مرجانی، سنگ گچ، آهک، گِل و تنه نخل ساخته شده است، چهار اتاق در طبقه همکف و یک اتاق در طبقه بالا دارد. برای ساخت سقف آن از تیرهای چوبی، نی بامبو، چوب راش و حصیر استفاده شده است. دیوارهای ضخیم خانه از ورود
گرما به داخل جلوگیری می‌کنند. اتاق تابستانی بادگیر دارد. روزنهای چوبیِ دایره‌شکل در وسط دیوارها قرار گرفته و سقف اتاقها نیز دریچه‌هایی برای تهویه دارند. مجلس یا اتاق
مهمان ، با فرشهای نفیس ایرانی، کنار ورودی خانه تعبیه شده است. این خانه در ۱۴۰۶ بازسازی و مرمت شد.
خانه سیادی نمونه جالب توجه دیگری از معماری محلی سده سیزدهم در مُحَرَّق، مرکز قدیم بحرین، است که متعلق به یک
تاجر مروارید بوده است. این خانه بازسازی شده و با اثاث قرن سیزدهم تجهیز گردیده و دارای پنجره‌هایی با شیشه‌های رنگی و دیوارها و ستونهای تزیینی است.
خانه شیخ‌عیسی‌بن علی قدیم‌ترین خانه بازمانده بحرین است که در ۱۲۱۵ در مُحَرَّق ساخته شده است. این بنا را در ۱۳۵۵ش دولت خریداری کرد و اکنون محل موزه قوم‌شناسی بحرین است. دیوارهای خارجی آن حدود یک متر ضخامت دارد. ورودی اعضای خانواده در شمال و ورودی مخصوص مهمانان در مشرق خانه قرار داشته است. اتاقهای بزرگ‌تر در طبقه همکف و اتاقهای
تابستانی با ایوانها در طبقه بالایی قرار دارند.
پنجاه سال تولید
نفت به توسعه بحرین در زمینه‌های مختلف از جمله خانه‌سازی کمک کرده است. وزارت مسکن بحرین در ۱۳۵۴ش تأسیس شد و خانه‌هایی برای شهروندان به ویژه در شهر جدید عیسی بنا کرد. علاوه بر ساخت خانه در مناطق مختلف، برنامه‌های جدید خانه‌سازی در دو ناحیه سَنابیس و امّالحسن در نظر گرفته شده و تمرکز دولت در این خصوص بر خانه‌سازی سنّتی بوده است.
خانه‌سازی این دوره تحت‌تأثیر معماری اروپایی به‌ویژه انگلستان و کشورهای عربی مانند مصر و لبنان بوده است.
پنجره‌های امروزی با شیشه‌های بزرگ نمی‌توانند از ورود گرما به درون اتاق جلوگیری کنند، لذا پرده‌های بزرگی جلوی پنجره‌ها می‌آویزند. حیاط پیرامون یا در مرکز خانه واقع می‌شود.
درنتیجه تغییر شیوه زندگی مردم از سنّتی به مدرن و به کارگیری معماران تحصیل‌کرده غرب، ساختمانهای مدرن اروپایی برپا شده است. با این حال، برخی معماران ترجیح می‌دهند از تزیینات خانه‌های قدیمی بهره ببرند و از درها و پنجره‌های چوبی با ساختار و تزیینات پیچیده استفاده کنند و قابهای گچی بر بالای پنجره‌ها و روزنها نصب نمایند. البته سنّت‌گرایی هزینه بالایی دارد. گاهی نیز مردم خانه‌های قدیمی را بازسازی می‌کنند و بالکنهای باشکوهی با سقفهای چوبی جلوی خانه‌هایشان ایجاد می‌نمایند. بادگیرها و قابهای گچی که بالای ورودی قرار می‌گیرند، جالب توجه‌اند. امروزه مصالح خانه‌ها
سیمان است اما گاه روی آن را با لایه‌ای از رنگ می‌پوشانند و قطعات چوبی به سقف می‌چسبانند تا نمایی سنّتی پیدا کند. دیوارها معمولا با بلوکهای بتنی و سقفها با قالبهای پیش‌ساخته بتنی ساخته می‌شوند. بلوکهای بتنی مقاوم‌تر از
سنگ آهک‌اند، اما به اندازه آن‌ها کیفیت جذب رطوبت ندارند و به همین دلیل خانه‌های قدیمی خنک‌تر بودند.
(۱) فوزیه جیب، تاریخ النفوذ البرتغالی فی البحرین: ۱۵۲۱ـ ۱۶۰۱، بیروت ۲۰۰۳.
(۲) پ و گلوب، البحرین: البعثات الدنمارکیة فی دلمون القدیمة، ترجمة محمد بندر، بیروت ۲۰۰۳.
(۳) Maitham Aali, "A house in Bahrain", M A Thesis, Virginia Polytechnic Institute and State University ۲۰۰۶.
(۴) Samir Abdulac, "Traditional housing design in the Arab countries", in Urban housing ed, Margaret Bentley Sevcenko, Cambridge Mass,: Aga Khan Program for Islamic, Architecture, ۱۹۸۲.
(۵) Jim Antoniou, "Urbanisation and construction in the Arabian Peninsula", in Development and urban metamorphosis, ed Ahmet Evin, vol۲, Singapore: Published by Concept Media Pte Ltd for the Aga Khan Award for Architecture ۱۹۸۴.
(۶) The Bahraincom Retrieved Jun۱۰, ۲۰۱۰, from http://www thebahrain com/bh- historyasp.
(۷) Bahrain DC Retrieved Jun ۱۰, ۲۰۱۰, from ttp://bahraindccom/blog/bahrain-shaikh-essa-bin-ali- house.
(۸) Ahmad Bucheery, "Contemporary architecture in Bahrain", in Architecture re-introduced: new projects in societies in change, ed Jamal Abed, Beirut: The Age Khan Award for Architecture, ۱۹۹۹.
(۹) Mitra M Hedman, "Budayia, children's perspective", Yellowdocuments Retrieved Jun ۱۰, ۲۰۱۰, from http://wwwYellowdocumentscom/ ۶۶۸۲۱۲۰- budaiya-childrens-perspective؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خانه در بحرین»، شماره۶۸۷۷.
