خطاطی آفریقای غیرعرب
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
از اولین نمونه های خطاطی در
افریقا ، مصحفی است که بلر مایدوگری در
نیجریه دیده و بررسی کرده است.
این
مصحف ترجمه های بین سطری دارد. این ترجمه‌ها به شکلی از
گویش کانمبو، از گویش های کنوری،
است که هنوز در بخش‌هایی از سرزمین های اطراف
دریاچه چاد تکلم می‌شود. در حواشی صفحات این قرآن چند
تفسیر نوشته شده است، از جمله تفسیری بلند از قرطبی که بنابه انجامه اش، در اول جمادی الآخره ۱۰۸۰ به پایان رسیده است. این انجامه همچنین حاوی
شجره نامه ای از خطاط است که نشان می‌دهد خاندان وی در سده نهم در برنو زندگی می‌کردند.
به نظر بيوار
این نسخه و سه
مصحف دیگر با ترجمه کانمبویی که او در شمال نیجریه دیده است، در برنی نگازارا گامو، پایتخت پیشین برنو که در ۱۲۲۳/۱۸۰۸ به دست فولانی های محلی ویران شد، کتابت شده است. این امر نشان می‌دهد که در این منطقه سنّت
استنساخ قرآن با
ترجمه بین سطور، به دست کم ۳۵۰ سال پیش می‌رسد و از آنچه تاکنون گمان می‌شده، بسیار کهنتر است. بررسی دقیقتر قرآن برنو این احتمال را مطرح می‌سازد که این نسخه از نسخه ای قدیمتر متعلق به ۱۰۸۰ رونویسی شده باشد. خط آن از نظر نقطه گذاری و شکل حروف، ویژگی های مشترکی با خط مغربی دارد، مانند نقطه گذاری غیرمعمول برای «ف» و «ق» و نوشتن «الف» اغلب با انت های خمیده، «ص» و «ک» مایل و «د» مانند لب ورچیده.
منشأ خط این نسخه‌ها مورد مناقشه است.
آن را از افریقیه دانسته است. به نظر ابن خلدون،
مهاجران خوشنویس اندلسی خطی را که قبلا در شمال افریقا رواج داشت، جایگزین خط قدیمی رایج در قَیْروان و مهدیه کردند، در حالی که خط قدیم هنوز در جَرید در صحرا رایج است. گویا این خط در جنوب صحرا، در ساحل نیز رایج بوده که مرابطون در فتوحات خود در نیجر علیا، آن را به داخل افریقا بردند. نظر بلر بر اساس شواهد تاریخی تا حدی مناقشه برانگیز است، زیرا مرابطون هرگز افریقیه را که موطن فرضی خط افریقی است، تصرف نکردند و از سوی دیگر سبک خطاطی
تونس در سده پنجم، چنانکه سندی حقوقی نوشته شده در قیروان در ۴۰۶ نشان می‌دهد
، متفاوت بوده است. حال آن‌که خط قرآن های برنو بیش‌تر به خط مغربی شبیه است، برای نمونه در نوشتن «ص» بدون دندانه.
مصحف نویسی با صفحه بندی، خط و تزیینات خاص در سده های بعد نیز رایج بود.
شمار اندکی از این مصحف‌ها دارای تاریخ کتابت است اما بیش‌تر آن‌ها را می‌توان از سده سیزدهم دانست. دو نمونه کاملا اصیل در دانشگاه لیدز، یکی متعلق به اواسط سده سیزدهم و دیگری متعلق به سال ۱۲۹۹ و پس از شکست مهدی سودانی در جنوب سودان است.
مصحف‌هایی از سده سیزدهم از غرب افریقا اغلب قطعی کوچک دارند، و عمدتآ در هر صفحه آن‌ها سیزده تا بیست سطر نوشته شده است. تزیینات حواشی از نقوش هندسی منسوجات و گستردنی های جنوب مراکش اقتباس شده است. در این نسخه ها، به پیروی از سنّت مغربی، حمزه قطع با نقطه بزرگ زرد مشخص می‌شود. چرخش قلم به لحاظ ضخامت هماهنگ و یکنواخت و با قلمی بوده که نوک آن کند شده است. «ف» و «ق» تقریبآ به ارتفاع «الف» و «ل»، «ب» بلندتر، «ص» بدون دندانه و «ه» به صورت دو دایره روی خط کرسی است.
این نسخه‌ها نشان دهنده نگاهی متمایز و سنّتی محلی و قوی برآمده از سبک مغربی در خطاطی است.
________________________________________
منابع :
(۱) ابن خلدون.
(۲) A D H Bivar, "The Arabic calligraphy of west Africa", African language review, no ۷ (۱۹۶۸).
(۳) idem, "A dated Kuran from Bornu", Nigeria magazine, no ۶۵ (June ۱۹۶۰).
(۴) Sheila S Blair, Islamic Calligraphy, Edinburgh ۲۰۰۷.
(۵) David James, Qur'ans and bindings from the Chester Beatty Library, (London) ۱۹۸۰.
(۶) Tim Stanley, "The Qur'anic script of western Sudan Maghribi or Ifriqi", in The Nasser D Khalili Collection of Islamic art, vol ۴, pt۱: The Decorated word: Qur'ans of the ۱۷th to ۱۹th centuries, ed Julian Raby, London: The Nour Foundation, ۱۹۹۹.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره.
