خلاصة التواریخ (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
خلاصة التواریخ اثر قاضی احمد بن شرف الدین حسین حسینی منشی قمی از دانشمندان اواخر قرن دهم هجری است. کتابی درباره تاریخ دوره
صفویه از روزگار شیخ صفی الدین اردبیلی (نیمه اول سده ۸ هجری قمری) تا نخستین سال‌های پادشاهی
شاه عباس یکم (اواخر سده ۱۰ ه. ق.) است.
کتاب با پیش گفتاری از مصحح کتاب آقای احسان اشرقی و دیباچه از مول آغاز گردیده و عنوان گذاری و تقسیم مطالب کتاب از اول تا پایان سلطنت شاه اسماعیل اول بر اساس نام مشایخ سلسله و یا اتفاقات مهم قرار گرفته و از دوران شاه تهماسب، به بعد بر اساس سال‌های پادشاهی است. هر سال با فصل
بهار و
عید نوروز آغاز می‌شود و معمولا نام ترکی سال‌ها نیز آمده است. بین دو نوروز یک رشته رویدادهای مهم به صورت فصل‌های فرعی وجود دارد و اتفاقات با اهمیت با ذکر روز و ماه و سال همراه است.
پس از
مرگ شاه تهماسب یکم، قاضی احمد از سوی شاه اسماعیل دوم مامور شد که تاریخ صفویه را از شاه اسماعیل یکم تا شاه اسماعیل را دوم بنویسد. اما این کار به دلیل مرگ شاه به تعویق افتاد و بعدا او تاریخ دوره صفویه از روزگار شیخ صفی الدین اردبیلی (نیمه اول سده هجری قمری) تا نخستین سال‌های پادشاهی شاه عباس یکم (اواخر سده ق.) را با نام خلاصة التواریخ به پایان رساند.
خلاصة التواریخ، رخدادهای سال‌های سده هشتم تا اواخر سده دهم هجری قمری در ایران است. وقایع مربوط به مشایخ صفویه به اختصار بیان شده است؛ ولی از هنگام تشکیل حکومت صفوی وقایع بیشتر با شرح و بسط آمده است. از ویژگی‌های این کتاب اشاره‌های بسیار به
شاعران و هنرمندان و ذکر آثار و اشعار آنان است که این کتاب را از سایر کتاب‌های تاریخی متمایز کرده است.
احمد منشی قمی ادعا کرده است که تاریخ عالم را از هبوط
آدم تا زمان خود (یعنی روزگار صفویه) در جلد نوشته است؛ ولی در هر صورت فقط جلد پنجم آن یعنی تاریخ صفویان موجود است.
قاضی احمد در مقدمه کتاب نام چند تن از مورخین را که از پیشروان او بوده‌اند، آورده واین اشخاص عبارتند از امیر سلطان ابراهیم امینی هروی و میر یحیی سیفی قزوینی و میر محمود ولد میرخواند هروی و مولانا حیاتی تبریزی، قاضی احمد غفاری، حسن بیگ روملو و می‌نویسد، بعد از مرگ این جماعت کسی پیرامون تحریر وقایع زمان نگشته است و ناگزیر خود برای تالیف چنین تاریخ اقدام به نوشتن مجلد پنجم خلاصه التواریخ کرده است. و از همین مقدمه بر می‌آید که مولف پس از اتمام مجلدات چهارگانه که دوازده سال به طول انجامیده، ظاهرا در سال ۹۸۴ به تشویق شاه اسماعیل دوم تصمیم گرفته است، به سبک کتاب مطلع السعدین کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی که شامل وقایع دوران ابوسعید مغول تا ابوسعید گورکانی است، کتابی در تاریخ صفویه از شاه اسماعیل اول تا شاه اسماعیل ثانی تالیف کند. اما حوادث زمان و گرفتاری‌های ناشی از همراهی او با اردوهای نظامی و مشکلات فراوان دیگر و مهم تر از همه نبودن یک صاحب دولت که او را در انجام مقصود یاری دهد، تصمیم وی را با موانعی روبرو ساخته است. بااین همه به سعی و همت خود موفق شده است، تالیف کتاب را در سال ۹۹۹ ق به اتمام رساند و آن را به شاه عباس هدیه کند. مولف در آغاز و پایان کتاب وعده داده است، نسخه دیگری در حوادث سال به سال دوران شاه عباس بنویسد و به درستی نمی‌دانیم، در این کار توفیق یافته است یا نه. شاید مطالب اضافی خلاصه التواریخ نسخه برلین مربوط به وقایع بین سال‌های ۹۹۹ تا ۱۰۰۱ آغاز همان بخشی باشد که مولف وعده نوشتن آن را داده است.
قاضی احمد در سال فوت شاه ۹۸۴ ق تهماسب ۲۰ ساله بوده و با توجه به اشتغال او در رشته‌های مختلف دیوانی و علاقه اش به علم و هنر و تاریخ نویسی و دسترسی به منابع تاریخ معاصر،
حوادث نزدیک به زمان خود را مفصل تر نوشته و آنجا که خود در متن حوادث بوده، این تفصیل بیشتر به چشم می‌خورد. اما برای نوشتن تاریخ زمان‌های دورتر از همان مدارکی استفاده کرده است که مورخین متقدم از آن‌ها بهره گرفته‌اند و به همین دلیل بخش نخستین کتاب او که تاریخ پیشوایان صفویه است، به اختصار برگزار شده و از تشکیل حکومت صفوی به بعد وقایع با جزئیات و تفصیل بیشتری آمده است.
در حقیقت این کتاب یک واقع نکاری است و حوادث و تحولات سیصد سال تاریخ ایران از سده هشتم تا یازدهم بیان می‌کند. حوادثی که منجر به تاسیس دولت صفوی و استقرار آن به عنوان یک قدرت سیاسی و نظامی متمرکز بر اساس مذهب شیعه اثنی عشری گردید. استقرار
تشیع به عنوان یک
مذهب رسمی که آرمان دیرین
شیعیان ایران بود، به
وحدت ملی و سیاسی اقوام ایرانی کمک کرد و مقررات اداری و اجتماعی خاصی را به وجود آورد.
قاضی احمد بی آنکه تحلیلی از ماهیت قضایا بدست دهد، شرح جنگ‌های خارجی صفویه را به تفصیل بیان کرده است؛ اما او نه تنها به عنوان یک واقعه نگار، بلکه نظر به اعتقادات مذهبی و اطلاعاتش در زمینه ادبی و هنری مباحث گوناگونی را در کتاب تاریخ خود آورده است.
البته تنظیم این مطالب با روش معینی دنبال نشده، بلکه نویسنده هر چه به خاطرش آمده و آنچه را که دیده یادداشت کرده است. در چنین شیوه تاریخ نویسی آن قسمت از وقایع که در زمان خود مولف اتفاق افتاده از اهمیت بیشتری برخوردار است.
در این کتاب نام و شرح حال مختصر علمای
شیعه که در تحکیم مبانی مذهب و اسقرار آن در ایران نقش بسیار موثری داشتند، همراه با آثار و تالیفات آنان دیده می‌شود و کمتر اثر تاریخی از دوران صفویه دارای چنین خصوصیتی است.
در بسیاری از بخش‌های کتاب درباره
علما و هنرمندان گزارش مفصلی دارد. این گزارش‌ها معمولا به مناسبت مرگ یک شخصیت می‌آید. متن کتاب دارای اشعار فراوانی است که بعضی دارای ارزش ادبی هستند، مانند اشعار هلالی جغتابی و محتشم کاشانی و میرزا شرف جهان و خان احمد گیلانی و سام میرزا و ابراهیم میرزا و مانند آن و بسیاری نیز فاقد ارزشند و به احتمال قوی اشعار بسیاری ازاین دست که نام گوینده آن‌ها معلوم نیست، باید از خود مولف باشد.
نویسنده تعداد زیادی نامه و منشور به
فارسی و
ترکی و
عربی از پادشاهان و شخصیت‌های علمی و ادبی آورده که اغلب آن‌ها دارای اعتبار سندیت تاریخی هستند و برخی دیگر نیز جز لفاظی عبارت پردازی‌های منشیانه ارزش دیگری ندارند. از نامه‌های مفصل یکی نامه پند آمیزی است، به عربی که امیر عبدالوهاب نقیب سفیر شاه اسماعیل که برای تهنیت و تعزیت سلطان سلیمان پادشاه عثمانی و جانشینی پسرش سلیم دوم، به استانبول رفته بود. برای اولاد خود نوشته و جوابی است که فرزندان برای وی فرستاده‌اند و دیگری نامه تملق آمیز و مفصلی است، از سوی شاه تهماسب به سلطان سلیم مذکور پادشاه عثمانی واین همان نامه ایست که قاضی احمد و پدرش به اتفاق گروهی از ادبا و منشیان بر طبق سلیقه شاه تهماسب تنظیم کردند و برای نشان دادن میزان تملق گویی و ترس شاه تهماسب در برابر سلطان عثمانی قاضی احمد کاری بهتر از این نمی‌توانست، انجام دهد. با این همه نامه مفصل جنبه‌های مثبتی نیز در معرفی اوضاع و احوال اجتماعی و فرهنگی زمان دارد که نمونه‌ای از آن وصف پدیده‌های هنری ایوان چهل ستون
قزوین و ذکر
بازار و اصناف این شهر و کالاهای این بازار است.
با این که قاضی احمد، همچون بسیاری از وقایع نگاران متملق و خوش آمدگو تابع حاکم وقت بوده است؛ ولی لحن صریح و انتقادی و او در برابر تبهکاری‌ها و جنایات
حکومت و عمال آن گهگاه در خلال وقایع نگاری او به چشم می‌خورد و آوردن عناوین پر طمطراق مانع از آن نشده است تا نویسنده بر خشونت‌های شاه اسماعیل و شاه تهماسب و شاه اسماعیل دوم و حمزه میرزا و شاه عباس و سرگردگان قزلباش سرپوش بگذارد.
منابعی که در کتاب خلاصه التواریخ از آن‌ها استفاده شده است، به قرار زیر است:
صفوه الصفای ابن بزاز، فتوحات شاهی، تاریخ حبیب السیر، تاریخ جهان آرا،
لب التواریخ ،
تکمله الاخبار ، تاریخ شاه اسماعیل و شاه تهماسب، احسن التواریخ و جواهر الاخبار و سایر کتبی به آن‌ها دسترسی داشته است.
خلاصة التواریخ توسط احسان اشراقی تصحیح شده است و در دو جلد به چاپ رسیده است. جلد اول وقایع مربوط به زمان شیخ صفی تا مرگ شاه تهماسب یکم را بیان می‌کند و جلد دوم وقایع زمان شاه اسماعیل دوم تا اوایل حکومت شاه عباس یکم (۹۹۹ قمری) را به شرح آورده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
