دفاع مقدّس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
دفاع مقدس، اصطلاحی است که ایرانیان برای جنگ عراق با ایران که از سال ۱۳۵۹ شمسی (۱۹۸۰ میلادی) تا ۱۳۶۷ شمسی (۱۹۸۸ میلادی) به مدت حدوداً هشت سال به طول انجامید، به کار می‌برند.
در
جنگ عراق با ایران،
عراق آغازگر جنگ بود و در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با حمله سراسری از طریق هوایی، زمینی و دریایی به مرزها و شهرهای
ایران عملاً به یک جنگ تمام عیار دست زد.
صدام حسین رئیس جمهور وقت عراق نیز در روز ۲۶ شهریور ۱۳۵۹ در مجلس نمایندگان عراق اعلام کرد که عراق به صورت یک‌جانبه و بر خلاف توافق،
قرارداد ۱۹۷۵ الجزایر را لغو و برای بازپس‌گیری مناطقی که ایران از عراق اشغال کرده است اقدام می‌کند.
هر چند صدام مدعی بود حمله به ایران در پاسخ به اقداماتی است که این کشور علیه عراق انجام می‌دهد و برخی تحلیلگران و رسانه‌های مخالف با حکومت ایران نیز معتقدند ایران با اقدامات و موضع‌گیری‌هایی عراق را تحریک به حمله به این کشور کرده است، در هر صورت، عراق آغاز کننده جنگ و حمله سراسری به ایران بوده است.
این در حالی است که ایران هیچ اقدامی علیه عراق و منافع حکومت آن انجام نداده و مواردی که به عنوان اقدامات تحریک‌آمیز ایران علیه عراق ذکر شده است عمدتاً موضع‌گیری‌های سیاسی بوده و معمولاً این قبیل اختلافات از طرق دیگری غیر از جنگ قابل پیگیری و حل و فصل است و هیچ‌گاه مجوزی برای حمله یک‌جانبه به شهرها و اشغال آنها و کشتار مردم غیر نظامی و بمباران مناطق مسکونی و فرودگاه‌های غیر نظامی نمی‌شود. همچنان‌که
سازمان ملل متحد نیز عراق را به عنوان متجاوز و آغازگر جنگ با ایران معرفی کرده است.
در هر صورت، بلافاصله پس از حمله عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، ایران در مقام دفاع از مرزها و شهروندان خود برآمد و در مقابل تجاوز عراق به خاک خود ایستاد. بنابراین ایران طبق عرف رایج در
علوم سیاسی و روابط بین‌الملل و نیز طبق
حقوق بین‌الملل به دفاع مشروع مبادرت کرده و اقدامات نظامی این کشور جنگ ابتدایی نبوده و دفاع در برابر تجاوز بوده است.
به اعتقاد مقامات وقت ایران، انگیزه صدام از حمله به ایران فراتر از تصرف بخشی از خاک این کشور و یا مناقشات مرزی بر سر اروند رود یا اختلاف بر سر جزایر سه‌گانه در
خلیج فارس و امثال آن بوده و صدام قصد براندازی و نابودی حکومت نوپای جمهوری اسلامی در ایران را داشته است. غیر از صدام که مدعی بود ظرف سه روز تهران را فتح خواهد کرد، برخی مقامات دیگر عراقی از جمله طه یاسین رمضان معاون اول نخست وزیر عراق در شروع جنگ اعلام کرد: «این جنگ به پایان نخواهد رسید، مگر اینکه رژیم حاکم بر ایران به طور کلی منهدم شود».
از سوی دیگر ارتش بعث عراق به مردم عادی و شهروندان غیر نظامی حملات هوایی و زمینی کرده و مال و جان و ناموس مسلمانان را در یک کشور اسلامی مورد تعرض قرار داده است.
بنابراین دفاع
ارتش جمهوری اسلامی ایران و نیز
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروهای
بسیج مردمی در برابر عراق، صرفاً دفاع از مرز جغرافیایی و آب و خاک یک کشور نیست؛ بلکه دفاع از
انقلاب اسلامی و دفاع از
اسلام است که در قالب یک
حکومت در یکی از کشورهای جهان بر امور جامعه مسلمین تسلط یافته است. همچنین دفاع نیروهای مسلح ایران در برابر تجاوز عراق، دفاع از مال و جان و
ناموس مسلمانان در برابر متجاوزان است. از این رو، این دفاع، امری دینی و الهی و تکلیفی شرعی است و در چارچوب وظایف دینی مسلمانان قابل تعریف است.
سخنان
امام خمینی که در سال ۱۳۶۶ بیان شده به خوبی نشان‌گر نوع نگاه ایرانیان به تقابل عراق و سایر کشورهای متخاصم با ایران است: «هیهات که خمینی در برابر تجاوز دیو سیرتان و مشرکان و کافران به حریم
قرآن کریم و
عترت رسول خدا و امت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و پیروان
ابراهیم حنیف ساکت و آرام بماند و یـا نظـاره‌گر صحنه‌هـای ذلت و حقـارت مسلمانان باشد. من خون و جان ناقابل خویش را برای ادای واجـب حق و فریضـه دفـاع از مسلمانـان آمـاده نمـوده‌ام و در انتظـار فوز عظیـم شهادتـم.»
همچنین پیام دیگر امام خمینی به خوبی بر این نوع نگاه گواهی می‌دهد: «ملت عزیز ایران هم، که در تمامی صحنه‌ها خود را ملزم به ادای تکلیف الهی و دفاع از دستاوردهای آن می‌دانند، باید متوجه باشند که امروز پر کردن جبهه‌های نبرد از نیروهای آموزش دیده و آمادگی دفاع از اسلام و ایران برای همه قشرها از اهم واجبات الهی است که هیچ چیز دیگر مانع از انجام آن نمی‌شود؛ که بحمد الله مردم به این وظیفه شرعی و مقدس خود به خوبی عمل کرده و می‌کنند. ... از ملت عزیز می‌خواهم که جبهه‌ها و پشت جبهه‌ها را گرم نگه دارند، تا با لطف و عنایت خداوند متعال و دعای خیر حضرت ولی امر- ارواحنا فداه- شاهد موفقیت بیشتر در انجام فریضه دفاع الهی باشیم.
اولین بار امام خمینی، رهبر مذهبی و سیاسی وقت ایران، در ۲۲ بهمن سال ۱۳۶۰ به مناسبت سومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، اصطلاح دفاع مقدس را در خلال سخنانی به کار برد، اما این عبارت ناظر به جنگ ایران و عراق نبود و دایره‌ای گسترده‌تر را دربرمی‌گرفت: «چنان‌که این جانب و مسؤولین جمهوری اسلامی مکرراً اعلام نموده‌ایم، ملت و دولت
جمهوری اسلامی ایران تسلیم احکام مقدس قرآن و اسلام‌اند؛ و به حکم قرآن مجید خود را برادر ایمانی تمام ملت‌های اسلامی و کشورهای مختلف از حیث فرهنگ و جغرافیا می‌دانند؛ و صلح‌جویی و زندگانی مسالمت‌آمیز را با تمام دولت‌ها و ملت‌ها طالب می‌باشند و تا دولتی به حریم کشور آنان تجاوز نکند و متعهد به احکام اسلام باشد، آن را برادر خود می‌دانند؛ و از همه کشورها و ملت‌ها می‌خواهند که با هم متعهد و یک‌صدا در مقابل تجاوزگران، هر کس باشد، قیام کنند و خود را از چنگ جهان‌خواران نجات دهند؛ و نیز به حکم اسلام از تجاوز به حقوق و حدود خود دفاع کرده و تجاوزگر را تأدیب نمایند و در این صورت است که هیچ قدرتی به فضل خداوند متعال نمی‌تواند آنان را از این دفاع مقدس باز دارد ...»
با این حال در تمام طول جنگ ایران و عراق و تا چند سال پس از آن، از اصطلاح «جنگ تحمیلی» برای نام بردن از این جنگ استفاده می‌شد و واژه «جنگ» به تنهایی نیز برای بیان این واقعه به کار می‌رفت. همچنین برای سالگرد آغاز جنگ و برنامه‌های ویژه فرهنگی که به این مناسبت انجام می‌گرفت از اصطلاح «هفته جنگ تحمیلی» یا «هفته جنگ» استفاده می‌شد تا اینکه به‌تدریج و در سال‌های بعد از جنگ به نام «هفته دفاع مقدس» تغییر یافت. در پیام امام خمینی که در سالگرد آغاز جنگ در سال ۱۳۶۱ صادر شده، آمده است:
«اکنون که بزرگداشت «هفته جنگ تحمیلی» فرا رسیده است و بحمدالله تعالی قوای مسلح و غیور ایران با سرافرازی تمام و غرورآفرینی برای اسلام و ملت بزرگ، مراحل آخر پیروزی را طی می کند، لازم است ملت شریف ایران عموماً و خصوصاً دولتمردان و گویندگان و نویسندگان وشاعران و هنرمندان از این قشرهای فداکار هر یک به سهم خود قدردانی نمایند و مراحل مختلف پیروزی این حماسه آفرینان را با گفتار و نوشتار و کردار خود در معرض نمایش گذارند، و در محافل «هفته جنگ» فواید و نتایج و پیامدهای آن را برشمارند، و روح شجاع این رزمندگان بزرگ را هر چه بیشتر تقویت کنند.»
امام خمینی در آخرین پیام دوران زندگی خود به مناسبت آغاز جنگ، از عبارت «هفته جنگ» استفاده کرده است که نشان می‌دهد تا بعد از پایان جنگ نیز همچنان از این عبارت استفاده می‌شده است.
بنابراین اصطلاح دفاع مقدس که از سال ۱۳۶۱ به این طرف در سخن و بیان مقامات جمهوری اسلامی ایران خصوصاً رهبر وقت ایران مشاهده می‌شود بیشتر ناظر به ماهیت تقابل حکومت بعثی عراق و سایر هم‌پیمانان و حامیان آن در جهان با جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی ایران و نیز ایستادگی و مقاومت ایران در برابر فشارهای برون‌مرزی و بین‌المللی بوده و به تدریج به جنگ ایران و عراق اختصاص یافته است.
در سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ کم‌کم حرف‌هایی در خصوص پایان جنگ گفته می‌شد و حتی انتقاداتی به ادامه جنگ بعد از فتح خرمشهر و کشاندن جنگ به داخل خاک عراق مطرح می‌شد؛ تا جایی که
آیت‌الله منتظری که در آن زمان سمت قائم مقام رهبری را دارا بود نیز در سخنرانی خود در ۲۲ بهمن ۱۳۶۷ به انتقاد صریح از تداوم و طولانی شدن جنگ و نحوه مدیریت کردن آن پرداخت و خواستار بازگشت و
توبه از اشتباهات در جنگ شد.
در پاسخ به این انتقادات رهبر جمهوری اسلامی و مقامات و مسئولان همسو با او بر جنبه دفاعی بودن جنگ با عراق و جنبه ارزشی و الهی و تقدس آن تأکید بیشتری می‌کردند و در نتیجه اصطلاح دفاع مقدس بیش از پیش در ادبیات مسئولان ایرانی به کار می‌رفت.
پس از پایان جنگ این دو رویکرد که یکی نگاه ارزش‌مدار و الهی و دیگری نگاه
سکولار و غیر دینی به جنگ داشت همچنان در عرصه
سیاست، اجتماع،
فرهنگ و
رسانه و نیز در موضع‌گیری‌های هواداران خود، در تقابل و منازعه با یکدیگر بودند و مقامات جمهوری اسلامی بر زنده نگهداشتن حوادث و ابعاد مختلف جنگ تأکید می‌کردند. بدین ترتیب اصطلاح دفاع مقدس رواج و استعمال بیشتری پیدا کرد و در ادبیات رسمی و مکاتبات دولتی و رسانه‌ها به جای عبارت جنگ و جنگ تحمیلی استفاده شد و به تدریج، به عنوانی رسمی برای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تبدیل شد.
امروزه هنوز عبارت‌های جنگ، جنگ تحمیلی و جنگ ایران و عراق در محاوره‌های مردمی و حتی در بیانات و سخنرانی‌های مقامات و رسانه‌های ایران کاربرد دارد، ولی رسماً از نام دفاع مقدس برای نام بردن از این جنگ استفاده می‌شود تا بر مظلومیت ایران در برابر تجاوز بیگانه و حق دفاع مشروع ایران و نیز قداست و معنویت جنگ و ابعاد فرهنگی و غیر نظامی آن تأکید شود.
گروه پژوهشی ویکی فقه.
