ده رساله (فیض کاشانی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب «ده رساله محقق بزرگ فیض کاشانی» مجموعه‌ای مشتمل بر نه رساله به
زبان فارسی از
فیض کاشانی است که به ضمیمه
رساله الاعتذار وی- که به
زبان عربی است- ده رساله می‌شود.
کتاب شامل مقدمه ناشر، تقدیر، مقدمه «احوال و آثار فیض (۱۰۰۷- ۱۰۹۱)»، ده رساله به نامهای: شرح صدر، زاد السالک، المحاکمه، راه صواب، آئینه شاهی، الانصاف، الفت نامه، پاسخ به سئوالات اهل مولتان، مشواق و اعتذار و فهرست مطالب می‌باشد.
مقدمه ناشر از آقای سید کمال فقیه ایمانی درباره نشر کتاب می‌باشد و تقدیر به قلم
رسول جعفریان درباره ارزش کتاب و تقدیر از همه کسانی است که در تهیه این مجموعه کمک کرده‌اند. مقدمه نسبتا مفصل کتاب نیز درباره احوال و آثار فیض می‌باشد که شامل مباحثی همانند: مآخذ شرح حال فیض، درباره آثار فیض، آثار فیض کاشانی و نسخه شناسی آثار فیض می‌باشد. در ادامه به گزارشی از ده رساله موجود در کتاب بسنده می‌شود.
رساله شرح صدر؛ که شرحی مفصل از زندگانی فیض می‌باشد. وی این رساله را در دو مقاله مرتب ساخته؛ در مقاله اول از حقیقت «
علم و عالمان» سخن گفته و در مقاله دوم شرحی از دوران زندگی خویش تا سن پنجاه و هشت سالگی- سالی که این رساله را در آن نگاشته- آورده است. از مطالبی که در این رساله آمده، می‌توان برخی از مهمترین جریانات فکری مؤثر در شکل گیری اندیشه فیض را بر شناخت و بر دیدگاههای او نسبت به مسائلی چند آگاهی یافت. فیض رساله شرح صدر را در
سن پنجاه و هشت سالگی؛ یعنی سال ۱۰۶۵ ق نگاشته در حالی که تا سال ۱۰۹۱ ق در بند حیات بوده است، از اینرو این شرح حال نمی‌تواند آینه تمام نمای حیات علمی و اجتماعی وی باشد.
رساله زاد المسافر؛ رساله‌ای است مختصر در
آداب سلوک. محور آن بیست و پنج اقدامی است که سالک طریق حق باید انجام دهد، فیض برای هر کدام بیش از چند سطری نیاورده و خواسته تا که رساله اش کوتاه باشد.
رساله المحاکمه یکی از رساله‌هایی نسبتا مهمی است که برای شناخت آراء و افکار فیض بکار می‌آید، آن گونه که از انتهای رساله بر می‌آید، طوماری از سؤالات به وی نوشته شده و مضموم این سؤالات آن بوده تا فیض دیدگاههای خود را درباره اختلاف فکری مهمی که در جامعه دینی آن روز
ایران بوده بیان کند، این اختلاف میان اهل ظاهر و باطن بوده و آنها با نوشتن رساله‌ها و کتابهایی چند بر ضد یکدیگر تبلیغ می‌کرده‌اند، اهل ظاهر بر سر
منبرها و به صوفیان حمله کرده و میان عارف و صوفی تفاوتی نمی‌گذاشته‌اند. فیض کوشیده تا عیوب این دو دسته را بیان کرده و در عین تایید عرفان، حرکات زشت صوفیه و کارهای نادرست آنها را در «عبادت سازی» بیان کند.
رساله راه صواب مشتمل بر دوازده سؤال فرضی است که مؤلف مطرح کرده و به دنبال هر یک پاسخ آن را آورده است، این رساله می‌تواند اندیشه فیض را- البته به اختصار- درباره بسیار از مسائلی که او اغلب در رساله‌های خود مطرح کرده آشکارا نشان دهد. وی به اختصار از اختلاف مشی های فکری موجود سخن گفته و کما کان از موضع اخباری بر حفد اصولیان مطالبی را مطرح کرده است. فیض همچنین رساله راه صواب را تلخیص کرده و نام آن را «شرایط الایمان» گذاشته است که نسخه‌ای از رساله شرایط الایمان در مجموعه شماره ۱۴۳۰ در
کتابخانه آیة الله نجفی موجود است.
رساله آیینه شاهی ترجمه‌ای است همراه با تلخیص از رساله دیگر فیض با نام «ضیاء القلب» که به
زبان عربی نگاشته بوده است. اهمیت این رساله اشتمال آن بر مباحثی است درباره شناخت انسان و ارتباط وی با
شرع و
عرف (سلطنت). او با یک تحلیل عقلانی- روانی کوشیده تا قوای مختلفی را که بر انسان حکم می‌رانند شناسانده،
تضادهای آنان را مطرح کرده و
تقدم و
تاخر هر یک از این قوا را بیان کند، این قوا عبارتند از:
عقل ،
شرع ، طبع،
عادت و عرف. این عرف در وقت
استیلاء همان
سلطنت است. فیض در دوازده فصل مباحث خود را در شناساندن این قوا و ارتباط آنها با یکدیگر مطرح کرده است. از اینرو این متن باید یکی از رساله‌هایی باشد که در کار شناخت
اندیشه سیاسی شیعه بکار می‌آید.
رساله الانصاف از جمله رساله هائی است که مرحوم فیض در اواخر عمر خویش تالیف کرده است سال تالیف رساله ۱۰۸۳ هجری است و خود وی متوفای ۱۰۹۱ ه. اهمیت این رساله از آن روست که فیض نگاهی نقد گونه بر برخی از آراء و نوشته‌های گذشته خویش دارد و
اعتراف می‌کند که برخی آنها را «علی حسب التمرین» نگاشته است. در این رساله درباره چهار دسته
متفلسفه ، تصوفه،
متکلمین و من عندیین سخن گفته شده و انتقاداتی از آنان صورت گرفته است.
رساله الفت نامه؛ که شامل این مطلب است که؛ از مفاهیمی که مورد عنایت صوفیان یا علاقمندان به
تصوف قرار گرفته مفهوم «
اخوت » و «الفت» است. این مفاهیم یک اثر درونی بر صوفیان داشته، و یک اثر بیرونی، در درون، پیوندهای اخوت، روابط درون گروهی صوفیان را تحکیم و آنان را متشکل می‌کرده، تشکلی که گاه در حد یک حزب سیاسی بمعنای امروزین آن متجلی می‌شده- صفویه و بیروان قزلباش آنها یک نمونه است-. از نظر بیرونی نیز روحیه
تسامح را در این افراد شایع می‌کرده و آنان را وا می‌داشته تا همه را به دید «برادر» نگریسته و گاه همه مذاهب را- چه رسد به فرقه‌های یک مذهب- یکسان بدانند. فیض فراوان بر اخوت تکیه دارد، وی در کتاب «الحقائق» نیز فصلی را بدین امر اختصاص داده چنانکه بر اساس فصول کتاب «
احیاء العلوم »
غزالی در «
المحجة » چنین کرده است. لا یخفی که در کتب اخلاقی و روایی نیز باب الاخوان بوده و هست. فیض در رساله مورد بحث روابط درونی
برادران را تشریح کرده و
مسلمانان را تحریض بر تشکیل مجمع‌های اخوت کرده است، نمونه‌های مختلفی را نیز این مجمع‌ها، بصورت دو سه نفری، پنج شش نفری و دسته جمعی پیشنهاد کرده است. وی بر این عقیده است که «طریقه جمعیت و الفت و مرافقت و اخوت در دین در زمان ما مندرس شده و قلوب اکثر اهل
ایمان را با یکدیگر تنافری و تخالفی روی داده و
نفاق و
ریا در میان اکثر مردم شایع شده» و این انگیزه اوست در نوشتن این رساله. اهمیت نوشته وی از آن روست که می‌کوشد تا «بعد از تعیین جماعت اخوان و ضبط عدد ایشان، قواعد و قوانین چند در میان مقرر» دارد «بر وفق
شریعت و
طریقت ». اثر بیرونی مفهوم اخوت بر فیض آن است که در بیشتر نوشته‌ها بویژه آنجا که سخن از حمله فقیهان بر ضد صوفیان به میان می‌رود، از آنها می‌خواهد تا به تفکیر و تضلیل فکر نکنند و همه را مسلمان بدانند و سخنان بزرگان صوفیه را حمل بر صحت نمایند، اما جای شما خالی است که در برخی رسائل چون راه صواب که در این مجموعه نیز آورده‌ایم و هم چنین جاهای دیگر، تضلیل‌ها و تندیهای ایشان را در حق فقیهان اصولی ببینید! و تاسف بخورید که چرا آن همه
نصیحت فقط باید در دفاع از فرقه‌ای خاص باشد،
فرقه‌ای که عاقبت خود فیض نیز در الانصاف از آن بیزاری جست!.
رساله پاسخ به سئوالات اهل مولتان؛ رساله حاضر پاسخهای فیض است به چند سؤال مردم
شهر مولتان. مردی از آن شهر که در
اصفهان به
تجارت اشتغال داشته نزد فیض آمده و از او خواسته تا به این سؤالات پاسخ گوید: شهر مولتان از قدیمی‌ترین شهرهای
هند است که با
اسلام آشنا شده و از اولین مراکزی است که
اسماعیلیان در آن
قدرت یافتند (بسال ۲۰۷ و توسط ابن حوشب) در جریان حمله
سلطان محمود غزنوی به هند، این شهر نیز که در دست داعیان فاطمی بود به تصرف وی در آمد و
تعصب سنی گری وی ضربه مهلکی بر این شهر وارد کرد. بعدها که تصوف در هند رایج گردید این شهر نیز گرفتار آن شد، آنگونه که از این سؤالات آشکار است آنان با داشتن محبت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام باز متوجه تشیع شده بوده‌اند، اکنون ۳۰ درصد مردم
شیعه هستند و شهری با نام «شیعه میانی» در چهار مایلی آن قرار دارد که همگی شیعه هستند پاسخهای فیض به سؤالات مردم این شهر گر چه کوتاه است اما در مجموع قابل استفاده است.
رساله مشواق؛ موضوع این رساله تبیین تنگناهای سخن گفتن انسانهای
عاشق و
عارف است، کسانی که در وضعیتهای خاص فکری ناچارند تا اصطلاح سازی کرده در قالب
تشبیه ،
استعاره و
مجاز و جز آنها مقصود خود را بیان کنند. فیض که احساس کرده در درگیری میان اهل ظاهر و باطن، یکی از موضوعات همین ظواهر سخن عارفان است، خواسته تا با نوشتن فرهنگی برای این مصطلحات، این حربه را از دست اهل ظاهر گرفته به واقع بنیان این انتقاد را بکند که مقصود عارفان از این مصطلحات، ظاهر آنها نیست؛ آنگونه که اهل ظاهر می‌پندارند، بلکه آنها دقیقا از اصطلاحاتی چون رخ، زلف، خط و جز اینها مقصود و معنای ویژه‌ای را لحاظ می‌کنند. در واقع این رساله به دفاع از عارفان نوشته شده و متنی را که آن
زمان مورد استناد
صوفیان و عارفان بوده یعنی گلشن راز را محور قرار داده است.
رساله اعتذار؛ به واقع، نامهای است که فیض به یکی از علمای
خراسان نگاشته است. آن عالم از وی خواسته بوده تا فیض نزد
شاه وساطت کند تا در خراسان منصب اقامت
جمعه و یا اداره امور
آستان قدس به وی واگذار شود، فیض در خواست وی را با توضیحاتی درباره زندگی و خصایص روحی خود رد کرده است. این نامه در اساس می‌تواند در تنظیم زندگینامه فیض و بویژه شناخت دیدگاههای وی درباره علمای
اصفهان مفید افتد و در مجموع برای ارزیابی وضعیت دینی آن
عصر از نگاه فیض کمک شایسته‌ای بکند.
کتاب توسط کتابخانه
امیرالمومنین علیه‌السّلام اصفهان به چاپ رسیده است. همچنین دارای پاورقی و توضیحات در بعضی از صفحات می‌باشد.فهرست مطالب کتاب در پایان کتاب ذکر شده است. همچنین لیستی از آثار منتشر شده توسط موسسه ناشر در پایان کتاب آمده است.
نرم افزار فیض کاشانی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
