راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
این کتاب که از منابع مهم اواخر
قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری و از معتبرترین و سودمندترین
آثار مکتوب فارسی پیش از حمله مغول به شمار می‌رود، اطلاعات تاریخی و اجتماعی فراوانی در باره اوضاع
ایران در آن روزگار در بر دارد و از پژوهش در باره دولت سلجوقیان آغاز می‌شود و کار آنان را از آغاز تا سرانجام سلطان سنجر پی می‌گیرد.
نوشتن این کتاب در ۵۹۹ قمری آغاز شد و در ۶۰۳ به نام
غیاث الدین ابو الفتح کی خسرو بن قلج ارسلان ، از شاهان سلجوقی پایان پذیرفت. افزون بر تقریر
تاریخ آل سلجوق به ویژه رویدادهای روزگار طغرل سوم و اوضاع
عراق و احوال امیران آن سامان پس از چیرگی خوارزمشاه، فواید فراوان دیگری در این
اثر هست که بر توانایی نویسنده در تاریخ نگاری و زبردستی اش در فنون ادبی دلالت می‌کند.
این کتاب،
تاریخ سلسله بزرگ سلجوقی را از برپایی اش در اوایل سده پنجم قمری تا سقوط آن (۵۹۰ ق/ ۱۱۹۴ م) در بر دارد. شرح دراز دامنی در باره رویدادهای پنج
سال پس از این
زمان ، در آن وجود دارد که از روند نقل اتفاقات تا ۵۹۵ (۱۱۹۹) گزارش می‌دهد. نویسنده در پایان هر بخش از کتاب، به مدح و ثنای غیاث الدین می‌پردازد و قصیده‌ای نیز به نامش
انشا می‌کند. ارزش تاریخی این کتاب، به روایاتی وابسته است که از سال‌های ۵۵۵- ۵۹۵ (۱۱۹۰- ۱۱۹۹)؛ یعنی دو دوره آخر سلسله سلجوقی (پادشاهی ارسلان و طغرل) خبر می‌دهند. اطلاعات این دو دوره، دست اول و دراز دامنند، اما گزارش‌های کتاب در باره اوایل دوره سلجوقی، به دشواری آموزنده و سودمند است و دوره‌های سلطنت دوازده
پادشاه نخست این سلسله، بسیار چکیده و به شیوه‌ای ناخوش آیند گزارش شده‌اند.
تنها منبع اطلاعات تاریخی مؤلف این کتاب در بخش‌های آغازین،
سلجوق نامه ظهیر الدین نیشابوری است که معلم سلطان ارسلان و خویشاوند راوندی بود.
درون مایه دو پاره از بخش‌های گوناگون پایان کتاب، در باره تیراندازی با
تیر و
کمان و
مسابقه اسب سواری است و تنها بحث شرعیات در این بخش‌ها مطرح است یا این تمرین‌ها در اوضاع گوناگون از دیدگاهی مذهبی بررسی می‌شوند.
بخشی مستقل نیز در باره
مشروعیت شراب وجود دارد که در آن، ویژگی‌های دارویی شراب‌های گوناگون لفظ به لفظ و بدون ذکر منبع از کتاب بزرگ ذخیره خوارزمشاهی، نوشته
اسماعیل جرجانی (۵۳۱ ق) نقل شده است.
بخشی که به بحث
شطرنج می‌پردازد، درون مایه‌ای درخور و آموزنده در بر ندارد و کمابیش تکرار سخنان نویسندگان قدیم و جدید به عربی و فارسی در این باره است. مانند اینکه بازی شطرنج در هندوستان اختراع شد و در دوره
انوشیروان عادل به ایران آمد و اینکه وزیر او بزرگمهر تغییراتی در آن پدید آورد و پس از آن به رومیان رسید و آنان نیز تغییرهای بیشتری در آن پدید آوردند.
هم چنین بخشی درباره خطاطی در این اثر هست که چیستی خط منسوب را نشان می‌دهد. این خط روشی مدون برای ترکیب حروف الفبا بر پایه اصول هندسی به شمار می‌رود؛ یعنی هر حرف به کمک حرف پیشین آن نوشته می‌شود؛ چنان که همه حروف با یکدیگر پیوسته (منسوب) اند.
خطهایی مانند نسخ، رقع، ثلث و محکک در بسیاری از جاها (الف، دال، را، کاف، لام، میم، نون، واو و یا)، به روش‌های جداگانه برای ترکیب حروف وجود دارند.
بخش «الغالب و المغلوب» این کتاب، روش محاسبه نتیجه جنگ را میان دو
رقیب شرح می‌دهد. بر پایه گفته نویسنده این روش را نخست نیکوماخس به پسر خود ارسطو آموخت و او نیز آن را نزد الکساندر کبیر برد. الکساندر به درستی و اعتماد پذیری این روش باور یافت و هرگز به
جنگ یا نبردی دست نمی‌زد که بر پایه این روش پی آمدش شکست بود. توضیح کامل این روش در دنباله همین بخش و درخت واره تبار سلجوقیان، در آغاز کتاب آمده است.
شیوه نگارش کتاب را روشن و ساده و همان سبک فارسی پیش از مغول (انشای سلیس) می‌توان برشمرد که به دلیل بودن مطالب نامربوط مانند گریزهای طولانی، ذکر مکرر و کمابیش نامناسب ضرب المثل‌های مبتذل و کم ارزش عربی همراه با ترجمه فارسی آنها و شعرهای فراوان، آسیب فراوانی به زیبایی آن رسیده است. به گمان ما، با حذف این مطالب از کتاب، حجم آن را به یک چهارم می‌توان کاست.
نویسنده ۲۶۴
ضرب المثل عربی در این اثر آورده است که همه آنها بدون اشاره به نام منبع و و نویسنده‌اش، از
الفرائد و القلائد ثعالبی گرفته شده‌اند و شمار شعرهای آن به ۲۷۹۹ می‌رسد که ۵۱۱ بیت از آنها، از آن خود نویسنده در
مدح پشتیبانش (
کیخسرو )، ۱۴۴ بیت از انوری، ۱۹۶ بیت از سید اشرف (
حسن قزوینی )، ۷۷ بیت از
اثیر اخسیتکی ، ۳۴۸ بیت از
مجیر بیلقانی ، ۸۱ بیت از
جمال الدین اصفهانی ، ۷۱ بیت از
عمادی ، ۲۴۹ بیت از نظامی بیشتر از مثنوی خسرو و شیرین)، ۱۲۲ بیت از شاعران عرب (بیشتر طغرایی و متنبی)، شش بیت فهلویات یا شعرهای محلی، ۶۷۶ بیت از شاه نامه و کمابیش ۳۲۳ بیت از دیگر شاعران فارسی زبان است. هم چنین ابیاتی از نظامی و شاه نامه بدون ذکر منبع در این اثر دیده می‌شود. بیت‌های شاه نامه از متن کامل آن گرفته نشده‌اند و گویی نویسنده مجموعه‌ای از ابیات اخلاقی و پند آموز شاه نامه را نزد خود داشته و بدون رعایت ترتیب، آنها را نقل کرده است.
این دست نوشته نیز مانند دیگر دست نوشته‌های
قرن هفتم و پیش از آن، در املای کلمات، ویژگی‌های زیرا را داراست: «ا» همیشه دارای مد (آ) نیست، «بیرون است» و «نزدیک است» و... ، به صورت «بیرونست» و «نزدیکست» و... نوشته می‌شوند.
آیات و
روایت ، اشعار و کلمات و امثال و
حکم عربی و فارسی در سراسر کتاب به اندازه‌ای است که می‌توان گفت هیچ صفحه‌ای، از این نکات و لطایف و دقایق خالی نیست. این امثال و حکم، گاهی با ترجمه‌ای منثور همراه می‌شود و گاهی به ترجمه گونه‌ای منظوم آراسته است که احتمالا، از خود نویسنده یا دیگر شاعران است. مثل‌ها و حکمت‌های موجود در این کتاب اغلب برگرفته از سخنان حکمت آموز
امام علی علیه‌السّلام است.
منابع بخش‌های گوناگون پایان کتاب، برخی از کتاب‌های نام آشنا در باره
شریعت حنفی مانند
الجامع الکبیر ،
الجامع الصغیر ،
مختصر التحاوی و تفسیرهای
قدوری و
مجاز فرغانی است. این کتاب که متن نسخه خطی کمیاب و ویژه‌ای از خاندان بزرگ سلجوقی در ایران به شمار می‌رود، در ۱۹۲۱ میلادی به کوشش محمد اقبال تصحیح و همراه با حاشیه‌های مرحوم مجتبی مینوی چاپ شد.
مصحح محترم، مقدمه عالمانه‌ای به
زبان انگلیسی در باره شیوه کار خود در تصحیح، نویسنده کتاب، محتوا و منابع آن، تاثیر راحه الصدور در کتاب‌های
تاریخ پس از خود و نقد کتاب نوشته است. نسخه خطی، با حروف بزرگ و خوانا و به خط نسخ در یکم
رمضان ۶۳۵ (هفدهم آوریل ۱۲۳۸) تحریر شده است. این نسخه پیش از این، از آن استاد شیفر بود و اکنون در کتاب خانه ملی پاریس نگه داری می‌شود. (۱) دانش جویان ایرانی از ۱۸۶۵ با اثر
راوندی آشنا شدند؛ یعنی هنگامی که یونگ در کتاب خود، کار راوندی را منبع تواریخ السلجوق دانست که در روزگار پادشاهی مراد دوم (۱۴۲۱- ۱۴۵۱) به ترکی و در سه بخش نوشته شده بود. هم چنین هوتسما نیز این موضوع را دوباره در مقاله کوتاهی در ششمین کنگره بین المللی شرق شناسان (۱۸۸۳) در لیدن یاد کرد. ، اما وجود نسخه اصلی، هنگامی مشخص شد که استاد شیفر، دارنده پیشین نسخه خطی، چکیده‌ای از آن را در جلد دوم کتاب با ترجمه فرانسوی و یادداشت‌ها و تصویر یک صفحه از نسخه اصلی منتشر کرد.
گزارشی کامل از این نسخه خطی (تاریخ سلسله سلجوقی از آغاز تا
مرگ ملک شاه) به قلم همین دانشمند در متمم وی بر سیاست نامه نظام الملک منتشر شد و پرفسور ادوارد گرانویل براون بر اثر
قدرت و اعتبار درون مایه کتاب، آن را برای انتشار برگزید. این نسخه خطی بسیار غنی است؛ زیرا با توجه به نوشته شدنش در آن دوره، هجی‌ها و اصطلاحات قدیمی آن روزگار را داراست و افزون بر این، بیت‌های بسیاری را از شعرهای برخی از شاعران برجسته و بزرگ پارسی مانند
انوری ،
نظامی ،
مجیر بیلقانی ،
اثیر اخسیکتی ،
حسن غزنوی و
جمال الدین اصفهانی در بر دارد که بیشترشان با نویسنده هم روزگار بوده‌اند.
ویرایش این کتاب مانند ویرایش تاریخ جهان گشای ویراسته
میرزا محمد قزوینی ، است. مصحح هر رویداد یا گزارش تاریخی را، همراه با نمونه همانندش در نوشته‌های
ابن اثیر و بنداری، نویسندگان دو منبع بزرگ و مستقل در زمینه تاریخ سلجوقی، یاد کرده است. تاریخ‌ها در پانوشت درون قلاب ([]) آمده‌اند. نویسنده بارها از شاه نامه نقل کرده و از این رو، هر جا که دو خط متوالی یا بیشتر از شاه نامه آورده شده، برای دیدن متن اصلی از دو هلال () استفاده شده است.
فتحه پیش از الف و کسره پیش از یا، در
اعراب گذاری به صورت عمودی نگاشته شده‌اند. فهرست واژگان این کتاب، کلمه‌ها و اصطلاح‌هایی را در بر دارد که نه کم یاب و نه قدیمی‌اند. هم چنین خوانندگان بارها به چند کتاب معاصر دیگر ارجاع شده‌اند که در آنها همان کلمه یا اصطلاح وجود دارد. نشانه گذاری در جمله‌ها فراوان است.
تتبعی در راحه الصدور راوندی، محمدی فشارکی، محسن (پاییز ۱۳۸۱)، مجله تاریخ اسلام، شماره یازدهم.
امثال و حکم امام علی علیه‌السّلام در راحه الصدور، میرزا محمد، علیرضا (تابستان و پاییز ۱۳۸۲)، مجله فرهنگ، شماره ۴۶-۴۷.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
