سلیم بن قیس هلالی (مؤلفان مهدوی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
سُلَیْم بن قِیْس هِلالی عامری کوفی، کنیه‌اش ابا صادق،
از طایفة بنی هلال بن عامر است و گویند از فرزندان
حضرت اسماعیل بن ابراهیم،
خلیل الله (علیه‌السلام) بوده که در نواحی
حجاز سکنی داشته و بعدها به
شام و
عراق آمده‌اند. او دو سال قبل از
هجرت در منطقة
کوفه به دنیا آمد و در سال ۷۶ه. ق. در نوبندجان فارس وفات یافت. برخی نیز سال وفات او را در سال ۹۰ه. ق. می‌دانند.
سلیم در زمان حیات
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و نیز بعد از آن حضرت در زمان حکومت
ابوبکر در
مدینه نبوده و در جریانات
سقیفه و شهادت
حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) شخصاً حضور نداشته است.
او در سنین نوجوانی که در حدود پانزده سال داشته، در اوائل حکومت
عمر و قبل از سال شانزدهم هجرت وارد مدینه شده است.
سلیم از اصحاب خاصّ چهار امام نخست شیعه (علیهم‌السلام) به شمار می‌رود که محضر
امام باقر (علیه‌السلام) را هم درک کرده است. او از قدیمی‌ترین علمای شیعه و بزرگان اصحاب ائمّه (علیه‌السلام) و مورد وثوق آنان بوده و نزد ایشان از محبوبیّت خاصّی برخوردار بوده است. در کتابی هم که به او منسوب می‌باشد (
کتاب سلیم بن قیس هلالی) از فضایل
اهل بیت (علیه‌السلام) و حوادث پس از رحلت پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) سخن گفته است.
بسیاری از عالمان شیعه در مدح و ثنای او سخن گفته‌اند. با این حال دیدگاه‌های متفاوتی نیز دربارة شخصیّت سُلَیم وجود دارد؛ به گونه‌ای که برخی از محقّقان وجود تاریخی چنین شخصیّتی را انکار کرده‌اند.
سلیم در سنّ ۲۵ سالگی به سفر حج رفت و خطابة
ابوذر را در کنار خانة خدا شنید و آن را نوشت. سپس به مدینه بازگشت و در مدینه بود تا زمانی که ابوذر را در سال ۳۴ه ق. به ربذه تبعید کردند. او برای عیادت ابوذر، به ربذه رفت و در آنجا، مطالبی از ابوذر پرسید و جواب‌های او را در کتابش ثبت کرد.
در سال ۲۳ه ق.،
عثمان به حکومت رسید. در این زمان، سلیم از اصحاب خاصّ
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به شمار می‌رفت و پنهانی به برنامة خود در ثبت حدیث و تاریخ ادامه می‌داد؛ در حالی که ممنوعیت‌های قبلی همچنان ادامه داشت و شدّت یافته بود.
در زمان عثمان، سلیم همچنان ارتباط قوی با ابوذر و
مقداد داشت؛ در حالی که سال‌ها بین او و
سلمان جدایی افتاده بود؛ چرا که از سال شانزده قمری سلمان به مدائن رفته و در آنجا از دنیا رفته بود.
در سال ۳۵ه ق. که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) خلافت را به دست گرفت، سلیم همچنان که با قلم به یاری حقّ مشغول بود، جهاد خود را با شمشیر تکمیل نمود و شخصاً در میدان‌های جنگ حضور یافت و در صف اوّل مبارزان، به عنوان «
شرطة‌الخمیس».
(شرطة‌الخمیس گروهی از یاران همیشه مسلّح امام علی (علیه‌السلام) بودند که با آمادگی کامل در همه جا به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) در امور حکومتی یاری می‌ر ساندند. این گروه علاوه بر حضور در جنگ، وظایف مهمّی در زمان صلح، همچون اجرای حدود الهی، حفظ امنیّت شهر کوفه، حفاظت از جان امام علی (علیه‌السلام) و جمع‌آوری نیرو برای دفاع را بر عهده داشتند. شرطه در لغت به معنی گروه، گروهان، شرط و پیمان آمده است.
در اصطلاح، به اوّلین گروه از لشکر گفته می‌شود که در جنگ حاضر شده و آماده مرگ باشند
و خمیس به معنای لشکر است و علّت نامگذاری لشکر به خمیس این بوده که لشکر به پنج قسمت مقدّمه، ساق، میمنه (جناح راست)، میسره (جناح چپ) و قلب تقسیم می‌شده است.
در اصطلاح، شرطة‌الخمیس تعدادی از یاران امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بودند
که جنگیدن تا کشته شدن را به عهده گرفتند و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) ضامن بهشتشان شد.
که فدائیان امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بودند، به جنگ و
جهاد پرداخت و در همان حال، آنچه در میدان‌های جنگ دید، در کتابش ثبت نمود.
)
سلیم بن قیس به همراه علی (علیه‌السلام) از مدینه به
بصره آمد و از اوّل تا آخر
جنگ جمل به عنوان یکی از پنج هزار فدائی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
[شرطة الخمیس
] در صف اوّل میدان جنگ شمشیر زد. او در کتابش تعداد افراد لشکر در جنگ جمل و خصوصیات افراد و کیفیت جنگ و آنچه بعد از آن در بصره اتّفاق افتاد و حتّی خطابة امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بعد از جنگ را ثبت کرد.
در اواسط سال ۳۶ه. ق، سلیم به همراه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) از بصره به کوفه آمد و از آنجا در طلیعة لشکر آن حضرت عازم صفّین شد و تا سال ۳۸ه ق. که
جنگ صفّین ۱۷ ماه ادامه داشت، در جنگ حاضر بود. همچنین در جنگ
یوم الهریر. (روز پنج‌شنبه، سخت‌ترین و هولناک‌ترین روز نبرد صفّین بود. در این روز امام علی، هم فرماندهی سپاه را عهده‌دار بود و هم در میان معرکه به جنگی سخت می‌پرداخت. امام (علیه‌السلام) با نبرد سترگ و شورانگیز خود، سپاهش را برمی‌انگیخت که در دل جنگ فرو روند. در آن روز، حتّی لحظه‌ای جنگ آرام نگرفت. چنان که سپاهیان در حال نبرد نماز گزاردند. کشته‌ها آن‌قدر فزونی یافتند که به پشته‌هایی تبدیل شدند و شماری ناشمردنی از لشکریان زخمی گشتند. در یک روز، امام علی (علیه‌السلام) ۲۵۳ تن از پهلوانان رزمجو و دلیران عرب را یک تنه کشته و هرگاه کسی را می‌کشت، تکبیر سر می‌داد و از نداهای تکبیر او دانسته می‌شد که چند تن از دشمن به خاک افتادند. آن روز
[روز
] پیکار پنج‌شنبه یا روز غرّش (یوم الهریر) نامیده شده است.
دربارة نامیده شدن این شب به لیلة‌الهریر آورده است: این شب از آن جهت لیلة‌الهریر خوانده شده که همهمة نبرد مردم در آن بسیار بود. نیز گفته شده که به سبب آن اضطرار و بیمناکی سگ‌گونه معاویه به دلیل شدّت یافتن جنگ و چیرگی عراقیان بود. چرا که هریر به زوزة سگ در سرمای شدید می‌گویند.
که شدیدترین و آخرین روز جنگ صفّین بود و در یک شبانه‌روز بیش از هفتاد هزار نفر به قتل رسیدند، سلیم شخصاً حضور داشت و در این زمان، حدوداً چهل سال از عمر او می‌گذشت.)
او در کتابش، مکاتبات علی (علیه‌السلام) با
معاویه را به دقّت ثبت کرد و خطابه‌های آن حضرت در جنگ را نوشت. سلیم همچنین کیفیت جنگ هریر و داستان حکمیّت و بر نیزه نمودن قرآن‌ها را در کتابش ثبت کرد. در بازگشت از صفّین هم در قضیة راهبی که مسلمان شد و کتاب‌های
حضرت عیسی (علیه‌السلام) را به امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) تحویل داد، حاضر بود و تمامی جریان را در کتابش نوشت.
او در اواخر سال ۳۸ه ق. به ملاقات
امام سجّاد (علیه‌السلام) که در سنّ شیرخوارگی در محضر امام علی (علیه‌السلام) بودند، مشرّف شدند. در همین ایّام به مدائن رفت و در آنجا با حذیفه ملاقات کرد.
سلیم در
جنگ نهروان شرکت داشت و مطالبی از آن واقعه را در کتابش ثبت کرد. پس از آن، سلیم در کوفه به همراه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) برای جنگ تازه‌ای با معاویه آماده می‌شد که در
ماه رمضان همان سال، شهادت آن حضرت پیش آمد.
او که از یاران امیر مؤمنان (علیه‌السلام) بود، در سه روز آخر عمر آن حضرت، ملتزم حضور بود و وصیت نامة امام علی (علیه‌السلام) را به نقل از آن حضرت نوشت.
پس از شهادت امام علی (علیه‌السلام)، سلیم از اصحاب وفادار
امام مجتبی (علیه‌السلام) بود. هنگامی که معاویه برای صلح وارد کوفه شد، سلیم حاضر بود و خطابة آن حضرت در مقابل معاویه را ثبت کرد.
در طول حکومت معاویه، سلیم، فعّالیت علمی خود را ادامه داد و بدعت‌ها و جنایات معاویه و نیز اقدامات او در وضع و تحریف احادیث را به دقّت در کتابش ثبت کرد.
پس از شهادت امام حسن (علیه‌السلام)، سلیم از ملتزمان و خواصّ اصحاب
حضرت سیّدالشّهداء (علیه‌السلام) بود و سنّ او در این هنگام، حدود ۵۰ سال بود.
از سال ۴۹ه ق. که
ابن‌زیاد از طرف معاویه حاکم کوفه شد، سلیم توانست با تقیّة کامل، خود را از شرّ او حفظ کند و حتّی با ایجاد ارتباط مخفیانه، نامة سرّی معاویه را استنساخ و آن را به عنوان یک سند تاریخی مهم ثبت کرد که احدی غیر از سلیم به آن دست نیافته است.
در سال ۵۰ه ق. که معاویه به بهانة حج به مدینه آمده بود، سلیم هم از کوفه به مدینه آمد و گزارشی از سفر معاویه به مکّه و مدینه و اقدامات او علیه
شیعه تهیّه کرد.
در سال ۵۸ه ق. (دو سال قبل از مرگ معاویه)، امام حسین (علیه‌السلام) در
منا، بیش از ۷۰۰ نفر از
صحابه و
تابعان را جمع کرده و برای آنان خطابه‌ای علیه معاویه ایراد کردند. سلیم در آن مجلس حضور داشت و فرمایشات حضرت را به‌طور کامل در کتابش نوشت. در این ایّام، بیش از شصت سال از عمر سلیم می‌گذشت.
در سال ۶۱ه ق. که شهادت امام حسین (علیه‌السلام) اتّفاق افتاد، در صفحات تاریخ، مطلبی از احوال سلیم دیده نمی‌شود. به احتمال قوی او هم از زندانیان ابن زیاد بوده که نتوانسته است امام (علیه‌السلام) را یاری کند.
پس از شهادت حضرت سیّدالشّهداء (علیه‌السلام)، سلیم از اصحاب امام سجّاد (علیه‌السلام) گردید و در حضور آن حضرت، محضر
امام باقر (علیه‌السلام) را هم که در سنین هفت سالگی یا بیشتر بود، درک کرد.
در این سال‌ها که در حجاز، جریان ابن زبیر و در عراق، جریان
مختار ادامه داشت، در کتاب سلیم و تاریخچة زندگی او مطلبی دیده نمی‌شود؛ ولی ظاهراً او تا زمان حجّاج در کوفه بوده است.
در سال ۷۵ه ق،
حجّاج بن یوسف ثقفی از طرف
عبدالملک بن مروان حاکم عراق و وارد کوفه شد. از اوّلین کسانی که حجّاج سراغشان را گرفت، سلیم بن قیس بود؛ چرا که سابقة او با امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) روشن بود. به همین جهت با ورود حجّاج، سلیم بن قیس از عراق فرار کرد و به سمت ایران آمد تا در سرزمین فارس، در نزدیکی شیراز به شهری به نام «نوبندجان» رسید. سلیم در این تبعید ناخواسته، هفتاد و هفت سالگی عمر خود را می‌گذراند.
در شهر نوبندجان، سلیم با جوانی که ۱۴ سال از عمرش می‌گذشت و نامش «ابان» بود، ملاقات کرد؛ البتّه علّت آشنایی سلیم و ابان مشخّص نیست؛ ولی به هر حال سلیم در خانة پدری ابان بن ابی عیّاش اقامت کرد.
ابان دربارة مدّتی که با سلیم معاشرت داشته است، چنین می‌گوید: «او پیرمردی اهل عبادت بود و چهره‌ای نورانی داشت. بسیار پر تلاش، صاحب نفسی بزرگوار و حزنی طولانی بود. او دور از جماعت بودن را دوست می‌داشت و از اشتهار پرهیز می‌کرد.»
سلیم هم دربارة ابان گفته است: «من با تو معاشرت داشتم و جز آن گونه که دوست می‌داشتم، چیزی ندیدم.»
سلیم بن قیس به عنوان یک مؤلّف، از آن جهت مورد توجّه خاص است که در زمان وقوع بسیاری از حوادث مرتبط با مطالب آثارش، شخصاً حضور داشته یا از کسانی که شخصاً حضور داشته‌اند، نقل کرده است و در نقل خود، جز موثّقان به کسی اعتماد نکرده است.
از سلیم روایات چندی نیز به جز آنچه در کتابش آمده، روایت شده است.
از گذشته تا کنون دیدگاه‌های متفاوتی دربارة سلیم بن قیس و کتابش مطرح بوده است:
نجاشی: او از اصحاب حضرت علی (علیه‌السلام) و صاحب کتاب مشهوری است.
شیخ طوسی: او از صحابی حضرت علی (علیه‌السلام) تا امام باقر (علیه‌السلام) بود.
عبدالله مامقانی: او از اصحاب حضرت علی (علیه‌السلام) و از علمای مشهور عامّه و خاصّه است.
علیّ بن احمد العقیقی: او از اصحاب خاصّ حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) بود.
علّامه حلّی: او در فنّ خود مجتهد بود.
میرزا محمّدباقر خوانساری: او از یاران
اهل بیت (علیه‌السلام) و از کسانی بود که به ائمّه (علیه‌السلام) عشق می‌ورزیدند. سلیم از اصحاب خاصّ امیرمؤمنان (علیه‌السلام) بود، نزد ائمّه (علیه‌السلام) بی‌نهایت محبوب بود و مکانی رفیع داشت و به منزلة ارکان اربعه بود. او در دین خود محکم و استوار بود
علّامه امینی: او یکی از تابعان کبیر و کسی است که شیعه و غیر شیعه به او و کتابش استناد می‌کنند. او مورد اعتماد بزرگانی چون
حسکانی است.
در فصلنامة مطالعات اسلامی (نشریة دانشکدة الهیات و معارف اسلامی)، مقاله‌ای با عنوان «پژوهشی دربارة سلیم بن قیس هلالی» به قلم عبدالمهدی جلالی درج شده است. نویسنده در این مقاله، کوشیده است که وجود شخصی به نام سلیم بن قیس را زیر سؤال برد.
نقدی بر این مقاله نیز توسط علی الهی خراسانی نگاشته شده است.
دائرةالمعارف موعود آخرالزّمان: با توجّه به جایگاه سلیم بن قیس نزد ائمّه (علیه‌السلام) و نقل مستقیم از ایشان و توصیفات منحصر به فرد شخصیت‌های گران‌قدری، چون علاّمه امینی از وی، پژوهش یاد شده قابل نقد و تامّل است.
هاشم معروف الحسنی در کتاب الموضوعات، روایتی در مذمّت خلفا را با استناد به اینکه چون از مرویات سلیم بن قیس است رد کرده و او را مشکوک و متّهم به دروغ‌گویی دانسته است.
این اثر اوّلین کتاب شیعه در زمان امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) است. کتاب سلیم بن قیس هلالی حاوی روایاتی دربارة فضایل اهل بیت (علیه‌السلام)، امام‌شناسی، اخباری دربارة حوادث پس از رحلت رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و... است. دربارة انتساب و عدم انتساب کتاب به سلیم بن قیس بین علمای شیعه مباحث بسیاری در گرفته است. این کتاب با عنوان اسرار آل محمّد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به فارسی ترجمه شده و مورد اقبال زیادی قرار گرفته است.
۱. کتمان وحفظ اسرار؛ با توجّه به اینکه سلیم فقط در پنج سال حکومت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آزاد بوده و قبل و بعد از آن در شرایط اختناقی بسیار شدید به سر می‌برده، پیداست که جز با حالت کتمان نمی‌توانسته چنین کتابی را تالیف کند. در حکومت عمر و عثمان که تدوین حدیث به هر صورتی ممنوع بود، سلیم نه تنها موفّق شد چنین کتابی را تدوین کند، بلکه توانست مطالب آن را هم بر ضدّ حکومت وقت بنویسد؛ در حالی که اگر از کار او مطّلع می‌شدند، هم خود او و هم کتابش را نابود می‌کردند.
بعد از شهادت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) که بار دیگر اختناق شدید اجتماعی علیه شیعیان در دوران معاویه و
یزید و مروانیان حاکم شد، سلیم در کتمان کار خود، آن‌چنان با مهارت عمل کرد که توانست علاوه بر حفظ کتاب خود و ادامة تدوین آن، از اسرار معاویه هم اطّلاع پیدا کرده و آنها را در کتاب خود ثبت نماید. نامة محرمانة معاویه به زیاد، از نمونه‌های آن است.
۲. دقّت و جست‌وجو در ثبت مطالب؛ سلیم هنگام یادگیری مطالب، سؤالاتی را که احتمالاً به ذهنش خطور می‌کرد، شخصاً مطرح و جواب آنها را نیز می‌گرفت. از سویی زمان روایت و مکان آن و شرایطی که در آن اتّفاق افتاده است، همه را ثبت می‌نمود و از سوی دیگر، او برای اطمینان و محکم کاری، مطالب را بر ائمّه (علیه‌السلام) نیز عرضه می‌کرد تا یک بار دیگر از صحّت آن اطمینان حاصل کند.
سلیم برای به‌دست آوردن جزئیات بیشتر قضایا، یک جریان را از چند نفر سؤال کرده و به مسافرت‌هایی اقدام می‌نمود. او سؤالات مهمّی در جنبه‌های عقیدتی را از ائمّه (علیه‌السلام) پرسیده و جواب آنها را ثبت کرده است. او حتّی گاهی از دشمنان اهل بیت (علیه‌السلام) دربارة کارها و بدعت‌هایشان نیز سؤال کرده و از زبان خودشان اقرار گرفته است.
هر گاه سلیم متوجّه یک واقعة مهم در بلاد اسلامی می‌شد، سعی می‌کرد، شخصاً در مکان آن اتّفاق حاضر شود تا دقیقاً آنچه را اتّفاق می‌افتد، ثبت نماید. حضور او در سفر معاویه به مدینه، از نمونه‌های آن است.
کتاب کنونی سُلَیْم بْن قِیْس، کتابی است حدیثی با موضوعات تاریخی، اعتقادی که گفته‌اند اوّلین کتاب شیعه است و روایات متعدّدی در زمینة
امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و پیش‌گویی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از عدالت ایشان و همچنین، پیش‌گویی دربارة
سفیانی،
نفس زکیّه و یاران حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، مقام امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) در
بهشت، و زندگی در دولت امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، در آن وجود دارد؛ به طوری که برخی از متاخّران، آن را اوّلین میراث مکتوب دربارة حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) می‌دانند.
از سوی دیگر، همواره دیدگاه‌های مخالفی نیز دربارة اصالت متن کتاب سلیم، ابراز شده است.
عمدة موضوعات کتاب کنونی سلیم در مورد امام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، عبارتند از:
۱. اخبار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) عن دخول المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) الکعبه و بکاءه و تضرعه...؛
۲. امیرالمؤنین (علیه‌السلام) کان یعرف جمیع من یبایع المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) بین الرّکن و المقام...؛
۳. بشارة رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) بالامام المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و ظهوره؛
۴. بشارة عیسی بن مریم (علیه‌السلام) بظهور المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)...؛
۵. ذکر صفة المهدی و عدله فی الکتف الّذی کتبه رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) عند وفاته...؛
۶. صلاة عیسی بن مریم (علیه‌السلام) خلف الامام المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) و قوله له: «انکم ائمة لاینبعی لاحد ان یتقدمکم...»؛
۷. المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) من سادات اهل الجنة...؛
۸. المهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) من ولد الحسین (علیه‌السلام)...؛
۱۰. هروب الامام مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) من السفیانی الی مکة...؛
۱۱. یملا الله الارض بالمهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) قسطاً و عدلاً...
در اواخر سال ۷۶ه. ق. سلیم در شهر نوبندجان فارس در سنّ ۷۸ سالگی بدرود حیات گفت و ظاهراً در همان شهر به خاک سپرده شد. برخی نیز سال وفات او را در ۹۰ه. ق. می‌دانند.
• اسرار آل محمّد (علیه‌السلام)، سلیم بن قیس هلالی، قم، الهادی، ۱۴۱۶ه. ق.
• اسماء مصنفی الشّیعة، احمد بن علی نجاشی، قم، جامعة مدرّسین، ۱۴۱۶ه. ق.
• اوّلین میراث مکتوب دربارة حضرت مهدی (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف)، محمّد باقر انصاری، قم، دلیل ما، ۱۳۸۴ه. ش.
• حجّت موجّه: مهم‌ترین اختلاف نظرهای شیعه و اهل سنّت در مهدویّت، مصطفی اسفندیاری، تهران، حکمت سینا، چاپ اوّل، ۱۳۸۶ه. ش.
• خلاصة الاقوال، حسن بن یوسف علّامه حلّی، مؤسّسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ه. ق.
• رجال الطّوسی، محمّد بن حسن طوسی، قم، جامع، مدرّسین، ۱۴۱۵ه. ق.
• الغدیر، عبدالحسین امینی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۷ه. ق.
• الغیبة، محمّد بن ابراهیم بن ابی زینب نعمانی، تصحیح علی اکبر غفّاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ه. ق.
• کتاب سلیم بن قیس الهلالی، سلیم بن قیس هلالی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۵ه. ق.
• معجم رجال الحدیث، سیّد ابوالقاسم خوئی، چاپ پنجم، بی‌جا، بی نا، ۱۴۱۳ه. ق.
• الموضوعات فی الآثار و الاخبار، هاشم معروف الحسنی، بیروت، دار التّعارف للمطبوعات، ۱۴۰۷ه. ق.
• «نقدی بر مقالة پژوهشی دربارة سلیم بن قیس هلالی»، علی اکبر الهی خراسانی، علوم حدیث، پاییز ۱۳۸۳، شمارة ۳۳.
• ویکی شیعه به آدرس fa.wikishia.net
