• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سوره تبت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تَبَّت، صد و یازدهمین سوره از قرآن کریم ، دارای ۵ آیه ، ۲۴ کلمه و ۸۱ حرف می‌باشد.


این سوره از دیرباز با نام‌هایی چون «تبت یدا ابی لهب»،
[۱] ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸.
[۲] ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
ابی‌لهب،
[۳] یحیی فراء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
والمسد
[۴] فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی.
شناخته بوده، و شهرت داشته است.
در مصاحف ایرانی و به تبع آن در شبه قاره هند و افغانستان ، نام تبت؛ در مصحف امیری، المسد؛ و در مصحف سلطانی، اللهب آمده است.

سورۀ تبت در ترتیب نزول مشهور و متداول در سرزمین‌های اسلامی ، ششمین سوره از سوره‌های مکی است که پس از سوره حمد و پیش از سوره تکویر نازل شده است.
[۵] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.    

دیگر روایات ترتیب نزول نیز ردیف‌های ۵ تا ۷ را به این سوره اختصاص داده‌اند
[۶] علی خازن، تفسیر، ج۱، ص۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۷] محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۸۲-۶۸۳، تهران، ۱۳۴۶ش.
که آشکارا نشانگر نزول این سوره در آغاز بعثت است؛ چنان‌که آهنگ و مضامین آیات آن نیز با نخستین سوره‌های مکی قرآن همخوانی فراوان دارد.
[۸] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۲۲، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.

اما روایات مشهور اسباب نزول
[۹] علی واحدی، اسباب النزول، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۵، قاهره، ۱۳۱۵ق.
[۱۰] ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
[۱۱] ‌ سیوطی، لباب النقول، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.    
[۱۲] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
از نزول سورۀ تبت به دنبال نزول آیۀ «وَ اَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْاَقْرَبین» ــ آیۀ ۲۱۴ از سورۀ شعراء، چهل و هفتمین سوره در ترتیب نزول مشهور
[۱۳] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
ــ حکایت دارند.
[۱۴] ابوالاعلی مودودی، تفهیم القرآن، ج۶، ص۵۲۳-۵۲۴، لاهور، ۱۹۸۳م.
[۱۵] محمدطاهر ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۶۰۰، تونس، دارالکتب الشرقیه.


در روند سنتی از تفسیر ترتیبی قرآن کریم و در نگاه نخستین، سخن سورۀ تبت تنها دربارۀ مرد و زنی خاص از میان ستیزه‌گران با پیامبر اکرم (ص)، و نیز سراسر طعن و نفرین است
[۱۶] محمد تقی شریعتی، تفسیر نوین، ج۱، ص۳۸۸-۳۹۴، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
و از این‌رو، از نظر محتوا و مضمون چهره‌ای کاملاً متفاوت با دیگر سوره‌های قرآن کریم می‌نماید.
بر این پایه، مفسران با تأیید و تأکید بر دو ویژگی یاد شده، درصدد توجیه و احتجاج و دفاع از حریم کلام‌الله برآمده‌اند.
[۱۷] محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۸۱۴، بیروت، دارالکتاب العربی.    
[۱۸] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۶-۲۳۷، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۱۹] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
[۲۰] احمد فهری، دروس فی التفسیر، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۲۱] احمد فهری، دروس فی التفسیر، ج۱، ص۲۳۳، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.

اما اگر از سویی سورۀ تبت به عنوان حلقه‌ای از ۲۲ سورۀ پایانی قرآن کریم مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد و از سوی دیگر از نظر موضوعی به ویژه با سوره‌های مکی مقایسه شود، می‌توان آیات پنج‌گانۀ این سوره را جملاتی خبری، و نه انشایی و دعایی، و حاکی از نفرین و دشنام در نظر آورد.
بر همین اساس، به نظر می‌رسد برخی همانندی‌ها همچون همخوانی تعبیر آغاز سوره با تعبیراتی از قبیل «تبّاً لَکَ»، «تبّاً لَکُما» و «تبّاً لِهذا مِن دین» دربارۀ ابولهب و نیز فرجام ابولهب و همسرش،
[۲۲] محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۷، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
[۲۳] محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۲۴] ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۴۰۲، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۲۵] محمود آلوسی، روح المعانی، ج۳۰، ص۲۶۰، تهران، انتشارات جهان.
اسباب این زمینه را فراهم کرده است که سورۀ تبت از آغاز تا انجام، مجموعه‌ای همگون از طعن، لعن و نفرین قلمداد شود.
[۲۶] یحیی فراء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
[۲۷] طبری، تفسیر، ج۳۰، ص۲۱۷-۲۲۱.
[۲۸] محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۷، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    

افزون بر این‌ها، در سخن از کنیۀ ابولهب باید گفت که وی در زمان خویش با کنیۀ ابوعتبه هم شناخته می‌شده است،
[۲۹] ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۳۹۹، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
[۳۰] ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
و این‌که بعدها بیش‌تر با عنوان ابولهب شهرت یافته، زمینه‌ای همانند کاربرد رایج عنوان ابوجهل (ه‌ م) داشته است.
[۳۱] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱ ص۱۲۲، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.

بنابراین مبانی، آیۀ نخست با توجه به تفسیر آن در همین سوره با عبارت«سَیَصْلی ناراً ذاتَ لَهَب» و آیات نظیر آن در دیگر سوره‌های قرآن همچون «... وَ مازادوهُمْ غَیْرَ تَتْبیبٍ»،
[۳۲] هود/سوره۱۱، آیه۱۰۱.    
«…وَ ماکَیْدُ فِرْعَوْنَ اِلّا فی تَبابٍ»،
[۳۳] مؤمن/سوره۴۰، آیه۳۷.    
هر فرد یا گروهی را که مُنادی شرک و آتش‌بیار معرکۀ فساد باشد و رفتار و کردار دوزخی و جهنمی داشته باشد، در برمی‌گیرد
[۳۴] محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۳۵] محمود آلوسی، روح المعانی، ج۳۰، ص۲۶۱، تهران، انتشارات جهان.
[۳۶] محمد طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج۲۵، ص۲۸۵، بیروت، ۱۳۵۰ق.
چنان‌که از دیرباز قرآن شناسان سورۀ تبت را در شمار مبهمات قرآن فهرست کرده‌اند.
[۳۷] ‌سیوطی، مفحمات ‌الاقران فی مبهمات القرآن، ج۱، ص۴۶، قاهره، ۱۳۲۶ق.

نیز، بنا بر مشهور وقتی که ابوبکر با اعتراض خشونت‌آمیز ام‌جمیل نسبت به هجو خود و همسرش توسط پیامبر اکرم (ص) مواجه گردید، به خدای کعبه سوگند یاد کرد که آن حضرت شاعر نیست و هرگز او و همسرش را هجو نکرده است.
پس همسر ابولهب سخن وی را پذیرفت و خشمش فرونشست.
[۳۸] عبدالمتعال صعیدی، الازهر و کتاب دراسات قرآنیة، ج۱، ص۶۱-۶۶، قاهره، دارالثقافة العربیة للطباعه.
[۳۹] عبدعلی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۶۹۷- ۶۹۸، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.    
[۴۰] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۶، ص۴۰۰۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.

به این ترتیب، جایی نیز برای برخی شبهات مبنی بر این‌که تصریح قرآن بر نام و نشان ابولهب و همسرش، برای همیشه راه را برای ایمان آوردن و توبه و اصلاح آن دو بسته است، باقی نمی‌گذارد.
[۴۱] محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۸، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
[۴۲] عبدالرحمان ابن‌جوزی، زاد المسیر، ج۹، ص۲۶۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
[۴۳] محمد ابوالسعود، تفسیر، ج۹، ص۲۱۱، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
[۴۴] اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۴، استانبول، ۱۳۸۹ق.    


سورۀ تبت از نظر قالب و محتوا بیش از هر سورۀ دیگری به سورۀ هُمَزه (۱۰۴ در ترتیب تلاوت ، و ۳۲ در ترتیب نزول مشهور)
[۴۵] محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
شباهت دارد، به گونه‌ای که آیات دو سوره به ترتیب با یکدیگر متناظر و مفسر یکدیگرند.
محور موضوعی هر دو سوره نیز، بیان فرجام دوزخیان و معاندانی است که همواره با پیامبران و مصلحان سرِستیز دارند.
[۴۶] محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۵۰۱، بیروت، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
[۴۷] محمدطاهر ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۶۰۰، تونس، دارالکتب الشرقیه.
[۴۸] محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، ج۱، ص۵۵۵، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
[۴۹] محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، ج۱، ص۵۶۱، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.


سورۀ تبت در ترتیب مصحف شریف میان دو سوره نصر و اخلاص قرار گرفته است.
به همین لحاظ بیانگر اِمدادهایی غیبی است که پشتوانۀ مضامین سورۀ نصر است؛ مبنی بر این‌که چگونه خداوند سبحان، پیامبر (ص) را از شرور دشمنان سرسخت در امان داشت.
[۵۰] محمد جمال الدین قاسمی، محاسن التأویل، ج۱۷، ص۲۸۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
[۵۱] محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۵۲] جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، بیروت، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
[۵۳] ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۲، ص۳۲۶-۳۲۷، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
[۵۴] ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۲، ص۳۴۶-۳۴۷، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
[۵۵] ‌سیوطی، تناسق الدرر، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش عبدالقادر احمدعطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.

همچنین گفتنی است، سورۀ تبت با توجه به این‌که پیش از مُعَوِّذات (سوره‌های اخلاص و فَلَق و ناس ) ــ که خاتمة الکتاب‌اند ــ جای گرفته است، به نوعی سورۀ پیش از پایان قرآن کریم به حساب می‌آید و از این‌رو نیز شایان تأمل و تدبر فراوان است.

سورۀ تبت از نخستین سوره‌های قرآنی است که در سدۀ اخیر از نظر هماهنگی لفظ، مفاد و اسلوب اعجاز آمیز بیان قرآن، توجه محققان را به خود جلب کرده است.
در نظر این محققان ضرباهنگ کلمات هر یک از آیات این سوره با صداهایی که مضامین آیات در ذهن شنوندگان تداعی می‌کند، همخوانی دارد.
همچنین، برخی‌از محققان‌ به‌اوج هنر تصویرپردازی با حروف‌و‌کلمات، وبا استفاده از محدودترین‌الفاظ و چینش دقیق در این‌سوره اشاره‌کرده‌اند.
[۵۶] سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۶، ص۴۰۰۰- ۴۰۰۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۵۷] محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.


در باب فضیلت و خواص قرائت و کتابت سورۀ تبت روایات متعددی نقل شده است که غالباً مضامین آن‌ها مشتمل بر نکاتی برای شناخت دقیق‌تری از سوره و درک جایگاه آن در میان دیگر سوره‌های قرآن کریم است.
[۵۸] محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۸۱۷، بیروت، دارالکتاب العربی.    
[۵۹] فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی.
[۶۰] عبدالله یافعی، الدر النظیم، ج۱، ص۱۲۶، قاهره، نشر عبدالحمید احمد حنفی.
[۶۱] هاشم بحرانی، البرهان، ج۴، ص۵۱۸، به کوشش محمود موسوی زرندی، قم، ۱۳۹۴ق.


(۱) قرآن کریم.
(۲) محمود آلوسی، روح المعانی، تهران، انتشارات جهان.
(۳) عبدالرحمان ابن‌جوزی، زاد المسیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۴) محمدطاهر ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، تونس، دارالکتب الشرقیه.
(۵) ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
(۶) ابن‌ندیم، الفهرست.
(۷) محمد ابوالسعود، تفسیر، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
(۸) اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، استانبول، ۱۳۸۹ق.
(۹) هاشم بحرانی، البرهان، به کوشش محمود موسوی زرندی، قم، ۱۳۹۴ق.
(۱۰) ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
(۱۱) جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۲) عبدعلی حویزی، تفسیر نورالثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.
(۱۳) علی خازن، تفسیر، بیروت، دارالمعرفه.
(۱۴) محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
(۱۵) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۴۶ش.
(۱۶) محمود زمخشری، الکشاف، بیروت، دارالکتاب العربی.
(۱۷) ‌سیوطی، تناسق الدرر، به کوشش عبدالقادر احمدعطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۸) ‌سیوطی، الدر المنثور، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
(۱۹) ‌سیوطی، لباب النقول، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.
(۲۰) ‌سیوطی، مفحمات ‌الاقران فی مبهمات القرآن، قاهره، ۱۳۲۶ق.
(۲۱) محمد تقی شریعتی، تفسیر نوین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
(۲۲) عبدالمتعال صعیدی، الازهر و کتاب دراسات قرآنیة، قاهره، دارالثقافة العربیة للطباعه.
(۲۳) محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
(۲۴) محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۲۵) محمدحسین طباطبایی، المیزان، بیروت، ‌۱۳۹۴ق/ ۱۹۷۴م.
(۲۶) فضل طبرسی، مجمع البیان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی.
(۲۷) طبری، تفسیر.
(۲۸) محمد طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۵۰ق.
(۲۹) محمد طوسی، التبیان، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
(۳۰) یحیی فراء، معانی القرآن، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
(۳۱) احمد فهری، دروس فی التفسیر، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
(۳۲) محمد جمال الدین قاسمی، محاسن التأویل، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
(۳۳) محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
(۳۴) سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۳۵) ابوالاعلی مودودی، تفهیم القرآن، لاهور، ۱۹۸۳م.
(۳۶) علی واحدی، اسباب النزول، قاهره، ۱۳۱۵ق.
(۳۷) عبدالله یافعی، الدر النظیم، قاهره، نشر عبدالحمید احمد حنفی.
(۳۸) محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.

۱. ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸.
۲. ↑ ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
۳. ↑ یحیی فراء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
۴. ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی.
۵. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.    
۶. ↑ علی خازن، تفسیر، ج۱، ص۸، بیروت، دارالمعرفه.
۷. ↑ محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۸۲-۶۸۳، تهران، ۱۳۴۶ش.
۸. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۲۲، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
۹. ↑ علی واحدی، اسباب النزول، ج۱، ص۳۴۴-۳۴۵، قاهره، ۱۳۱۵ق.
۱۰. ↑ ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
۱۱. ↑ ‌ سیوطی، لباب النقول، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دارالکتب‌العلمیه.    
۱۲. ↑ محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۱۳. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
۱۴. ↑ ابوالاعلی مودودی، تفهیم القرآن، ج۶، ص۵۲۳-۵۲۴، لاهور، ۱۹۸۳م.
۱۵. ↑ محمدطاهر ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۶۰۰، تونس، دارالکتب الشرقیه.
۱۶. ↑ محمد تقی شریعتی، تفسیر نوین، ج۱، ص۳۸۸-۳۹۴، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۱۷. ↑ محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۸۱۴، بیروت، دارالکتاب العربی.    
۱۸. ↑ محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۶-۲۳۷، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۱۹. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
۲۰. ↑ احمد فهری، دروس فی التفسیر، ج۱، ص۲۲۹-۲۳۱، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۱. ↑ احمد فهری، دروس فی التفسیر، ج۱، ص۲۳۳، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۲۲. ↑ محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۷، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
۲۳. ↑ محمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲۰، ص۲۳۴-۲۳۵، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۲۴. ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۴۰۲، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
۲۵. ↑ محمود آلوسی، روح المعانی، ج۳۰، ص۲۶۰، تهران، انتشارات جهان.
۲۶. ↑ یحیی فراء، معانی القرآن، ج۳، ص۲۹۸، به کوشش عبدالفتاح اسماعیل شلبی، قاهره، ۱۹۷۲م.
۲۷. ↑ طبری، تفسیر، ج۳۰، ص۲۱۷-۲۲۱.
۲۸. ↑ محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۷، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
۲۹. ↑ ابن‌کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۳۹۹، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۷۰م.
۳۰. ↑ ‌سیوطی، الدر المنثور، ج۶، ص۷۰۱، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۰م.
۳۱. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱ ص۱۲۲، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
۳۲. ↑ هود/سوره۱۱، آیه۱۰۱.    
۳۳. ↑ مؤمن/سوره۴۰، آیه۳۷.    
۳۴. ↑ محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۳۵. ↑ محمود آلوسی، روح المعانی، ج۳۰، ص۲۶۱، تهران، انتشارات جهان.
۳۶. ↑ محمد طنطاوی، الجواهر فی تفسیر القرآن، ج۲۵، ص۲۸۵، بیروت، ۱۳۵۰ق.
۳۷. ↑ ‌سیوطی، مفحمات ‌الاقران فی مبهمات القرآن، ج۱، ص۴۶، قاهره، ۱۳۲۶ق.
۳۸. ↑ عبدالمتعال صعیدی، الازهر و کتاب دراسات قرآنیة، ج۱، ص۶۱-۶۶، قاهره، دارالثقافة العربیة للطباعه.
۳۹. ↑ عبدعلی حویزی، تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۶۹۷- ۶۹۸، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۸۵ق.    
۴۰. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۶، ص۴۰۰۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۴۱. ↑ محمد طوسی، التبیان، ج۱۰، ص۴۲۸، به کوشش احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.    
۴۲. ↑ عبدالرحمان ابن‌جوزی، زاد المسیر، ج۹، ص۲۶۰، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۴۳. ↑ محمد ابوالسعود، تفسیر، ج۹، ص۲۱۱، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
۴۴. ↑ اسماعیل حقی بروسوی، روح البیان، ج۱۰، ص۵۳۴، استانبول، ۱۳۸۹ق.    
۴۵. ↑ محمدعزت دروزه، التفسیر الحدیث، ج۱، ص۱۴، قاهره، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م.
۴۶. ↑ محمد صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن، ج۳۰، ص۵۰۱، بیروت، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
۴۷. ↑ محمدطاهر ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، ج۳۰، ص۶۰۰، تونس، دارالکتب الشرقیه.
۴۸. ↑ محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، ج۱، ص۵۵۵، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
۴۹. ↑ محمد محمود صواف، فاتحة القرآن، ج۱، ص۵۶۱، مکه، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۵م.
۵۰. ↑ محمد جمال الدین قاسمی، محاسن التأویل، ج۱۷، ص۲۸۹، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
۵۱. ↑ محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۵۲. ↑ جواهر البیان فی تناسب سور القرآن، بیروت، ج۱، ص۱۴۶-۱۴۷، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۳. ↑ ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۲، ص۳۲۶-۳۲۷، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۵۴. ↑ ابراهیم بقاعی، نظم الدرر، ج۲۲، ص۳۴۶-۳۴۷، حیدرآباددکن، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.    
۵۵. ↑ ‌سیوطی، تناسق الدرر، ج۱، ص۱۴۶، به کوشش عبدالقادر احمدعطا، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
۵۶. ↑ سید قطب، فی ظلال القرآن، ج۶، ص۴۰۰۰- ۴۰۰۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
۵۷. ↑ محمود طالقانی، پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۹۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۵۸. ↑ محمود زمخشری، الکشاف، ج۴، ص۸۱۷، بیروت، دارالکتاب العربی.    
۵۹. ↑ فضل طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۱۴، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، داراحیاء التراث العربی.
۶۰. ↑ عبدالله یافعی، الدر النظیم، ج۱، ص۱۲۶، قاهره، نشر عبدالحمید احمد حنفی.
۶۱. ↑ هاشم بحرانی، البرهان، ج۴، ص۵۱۸، به کوشش محمود موسوی زرندی، قم، ۱۳۹۴ق.


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره تبت»، ج۱۴، ص۵۷۴۴.    



جعبه ابزار