• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سید محمد بیرجندی‌تدین

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


تدیّن، سیدمحمد، از چهره‌های سیاسی و فرهنگی اواخر دوره قاجار و دوران پهلوی بود.


سیدمحمد بیرجندی معروف به تدیّن، پسر محمدتقی، در ۱۲۶۰ ش در یکی از قرای بیرجند متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در بیرجند گذراند، سپس برای ادامه تحصیل راهی مشهد شد و در مدرسه میرزاجعفر حجره ای گرفت و به مدت هشت سال به آموختن علوم قدیمه پرداخت. در ۲۳ سالگی از مشهد به تهران عزیمت کرد و چندسال به تحصیل ریاضیات و فلسفه مشغول بود. سپس تحصیلات خود را نزد عبدالرزاق بغایری • و ناظم الاطباء در رشته‌های ریاضی و طبیعی و طب ادامه داد و سرانجام در یکی از حجرات مدرسه فیلسوف واقع در امامزاده اسماعیل تهران مکتبخانه ای دایر کرد و روضه خوانی هم می‌کرد. بعدها مکتبخانه را به مدرسه ای به نام تدیّن تبدیل کرد و خود نیز به تدیّن معروف شد. حُسن مدیریت وی و مراقبت در پیشرفت تحصیل شاگردان، سبب شهرت مدرسه تدیّن شد
[۱] اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران،ص۲۹۲-۲۹۳، تهران ۱۳۷۵ش
[۲] چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران، تهران ۱۳۲۴ش، ج۱، ص۲۷.
[۳] مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳، تهران ۱۳۵۷ش.


تدیّن با مشروطه طلبان همراه و هم رأی بود و روزی که به فرمان محمد علی شاه مجلس را به توپ بستند از مردم جدا نشد و پس از آن با نطق‌ها و خطابه‌های پرشور، خلق را به مقاومت در برابر ستمگری‌های محمدعلی شاه و یاری کردن مجاهدین تشویق می‌کرد. وی با شرکت عده ای از روشنفکران آزادی خواه، دسته سادات فاطمیه را تشکیل داد و در مساجد به منبر می‌رفت و مردم را به فداکاری برمی انگیخت.
[۴] مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳، تهران ۱۳۵۷ش.
چندی هم با سربازان ملی در مسجد سپهسالار با قوای استبداد جنگید.
[۵] چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران، تهران ۱۳۲۴ش، ج۱، ص۲۷.
او که به همین سبب شهرت یافته بود، از افراد مبرّز حزب دموکرات شد.
[۶] مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳۶، تهران ۱۳۵۷ش.


در انتخابات دوره چهارم مجلس شورای ملی به نمایندگی از تهران انتخاب شد. در کابینه وثوق الدوله به حکومت گیلان منصوب و مأمور مذاکره و ابلاغ پیام صلح رئیس دولت به میرزا کوچک خان جنگلی و حل مسالمت آمیز قضیه جنگل شد که توفیقی حاصل نکرد و به تهران بازگشت.
[۷] مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ، ج۱، ص۳۵، تهران (۱۳۴۵ش).
[۸] مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۱۰، تهران ۱۳۶۳ش.


در انتخابات دوره پنجم مجلس شورای ملی سید محمد تدیّن از بیرجند و قائنات به وکالت مجلس انتخاب شد. وی در مجلس پنجم یکی از مهره‌های مهم سردارسپه بود
[۹] حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج۲، ص۲۶۱، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش.
و هم او بود که طرح قانونی تغییر رژیم مشروطه به جمهوریت را به مجلس داد.
[۱۰] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۸۴، تهران ۱۳۷۶ش.
در همین دوره بود که حسین بهرامی، از جمهوری خواهان، به تحریک تدیّن به مدرس سیلی زد. در پی این اهانت به مدرس، مردم به مجلس ریختند و با جمهوری مخالفت کردند و طومار جمهوری رضاخانی درهم پیچیده شد.
[۱۱] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۵۸۶ ـ ۵۸۸، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.


در ۱۵ مهر ۱۳۰۴ انتخابات هیئت رئیسه مجلس شورای ملی انجام گرفت و میرزا حسین خان مؤتمن الملک به ریاست رسید و سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول شد، اما مؤتمن الملک از قبول ریاست خودداری کرد.
[۱۲] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹۷، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۳] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۲، ص۳۲۶، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
مجلس پس از درخواست مجدد از مؤتمن الملک برای پذیرش ریاست و امتناع وی، بر آن شد حسن مستوفی را به ریاست برگزیند ولی او نیز نپذیرفت و استعفای خود را کتباً اعلام کرد. تدیّن بی آن‌که استعفانامه را قرائت کند با عنوان نایب رئیس اول جلسه را برقرار ساخت و اعتراض شهید مدرس به این عملِ خلافِ نظامنامه مجلس ــ قرائت نکردن استعفانامه و تعیین نشدن رئیس جدید ــ به جایی نرسید.
[۱۴] جلسه ۲۱۱، مورخ ۹ آبان ۱۳۰۴، ایران مجلس شورای ملی، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم.
بدین ترتیب روز نهم آبان جلسه علنی مجلس شورای ملی به ریاست سیدمحمد تدیّن نایب رئیس اول تشکیل شد و طرحی که داور به صورت مادّه واحده تهیه و به امضا رسانده بود و انقراض سلسله قاجاریه و واگذاری موقت حکومت به رضاخان را اعلام می‌کرد قرائت شد. پس از مخالفت‌ها و موافقت‌هایی که با این طرح در مجلس ابراز شد، مادّه واحده با اکثریت ۸۰ رأی از ۸۵ رأی در جلسه تصویب شد.
[۱۵] محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۲، ص۳۳۲ـ۳۶۵، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
عصر همان روز، سیدمحمد تدیّن به اتفاق سایر اعضای هیئت رئیسه با رضاخان پهلوی ملاقات و تصمیم مجلس را دایر به خلع سلسله قاجاریه و تفویض حکومت موقت به وی تسلیم کردند.
[۱۶] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۶۶۶، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.


در انتخابات بعدی هیئت رئیسه در آبان ۱۳۰۴، تدیّن به ریاست مجلس انتخاب شد. او در مجلس ششم نیز به ریاست مجلس برگزیده شد.
[۱۷] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۰، تهران ۱۳۷۶ش.
[۱۸] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۱۱، تهران ۱۳۷۶ش.
در ۱۸ بهمن ۱۳۰۵ تدیّن از ریاست مجلس و نمایندگی کناره گیری کرد و در همان روز در سمت وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه به کابینه حسن مستوفی
[۱۹] شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
وارد شد.
[۲۰] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۱۷ـ ۲۱۸، تهران ۱۳۷۶ش.
در خرداد ۱۳۰۶ مهدیقلی هدایت (مخبرالسلطنه) بجای حسن مستوفی به رئیس الوزرایی انتخاب شد و سیدمحمد تدیّن کماکان وزیر معارف و اوقاف بود تا در ۱۷ دی ۱۳۰۶ مغضوب رضاشاه شد و از سمت وزارت کناره گیری کرد (منشأ این غضب، گویا آن بوده که تدیّن از رضاشاه در دوران نخست وزیری وی برای انجام کاری مبلغی دریافت کرده بوده اما در انجام آن کار قصور داشته است.
[۲۱] مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳۶، تهران ۱۳۵۷ش.


تدیّن سخنوری ماهر بود و در مدت وزارت خود سخنگویی دولت را به عهده داشت و از لوایح دفاع می‌کرد
[۲۲] اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۵ش ص ۲۹۹).
از جمله اقداماتی که وی در مدت وزارت یازده ماهه خود انجام داد، الغای امتیاز حفریات مملکت بود که ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه به فرانسه داده بودند. بعلاوه، وی در تصویب سریع چندین قانون در کمیسیون‌ها و مجلس نقش عمده ای داشت.
[۲۳] عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
مهمترین این قوانین عبارت بود از قانون اعتبار تعلیمات عمومی مصوب اردیبهشت ۱۳۰۶ و مکمل آن در ۱۳ مهر ۱۳۰۶؛
[۲۴] صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم.
قانون ورزش اجباری در مدارس مصوب شهریور ۱۳۰۶؛ و چند قانون برای استخدام معلم از فرانسه و آلمان برای مدرسه حقوق و صنعتی. در زمان او مدرسه حقوق و مدرسه علوم سیاسی به مدرسه واحدی به نام مدرسه عالی حقوق و علوم سیاسی مبدل شد و ضمیمه وزارت معارف گردید. مدرسه تجارت نیز از وزارت فوائد عامه منتزع و تحت اداره وزارت معارف قرار گرفت.
[۲۵] عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۱، ص۳۲۷، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
[۲۶] د فارسی، ذیل «مدرسه ی حقوق و علوم سیاسی».
از دیگر اقدامات تدیّن، الزام مدارس خارجی در ایران به تدریس تاریخ و جغرافیای ایران به محصلان ایرانی، تأسیس بیش از دویست باب مدرسه در قصبات و دهات و تشکیل کلاس‌های شبانه برای آموزش اصول جدید تعلیم و تربیت به آموزگاران بود.

تدیّن در ۱۲۹۸ ش امتیاز انتشار روزنامه صدای تهران را گرفت که اولین شماره آن در ۲۰ مرداد ۱۲۹۸ انتشار یافت. این روزنامه از طرفداران وثوق الدوله و از جمله مدافعان قرارداد ۱۹۱۹ بود.
[۲۷] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۷۶ش.
در سوم اسفند ۱۲۹۹ کودتاچیان تدیّن را توقیف و زندانی کردند، ولی پس از مدتی آزاد شد.
[۲۸] عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۲۱۳، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
مجلس چهارم در اول تیر ۱۳۰۰ افتتاح شد و سیدمحمد تدیّن، نماینده مردم تهران، در زمره وکلای متنفذ آن مجلس و ظاهراً جزو اکثریت بود.
[۲۹] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۷۶ش.
او در ۱۵ مهر ۱۳۰۰ در انتخابات هیئت رئیسه مجلس شرکت کرد و در زمره منشیان انتخاب شد و در انتخابات فروردین ۱۳۰۲ نایب رئیس دوم مجلس گردید.
[۳۰] عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۵۶ش.
[۳۱] عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۵۶ش.
سیدمحمد تدیّن در اوایل ۱۳۰۹ش به استانداری کرمان منصوب شد و این مأموریت بیش از نه ماه به طول انجامید. او در اسفند همان سال به تهران احضار شد
[۳۲] اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۵ش ص ۳۰۶
و با تأسیس دانشگاه تهران در ۱۳۱۳ش به استادی دانشکده ادبیات برگزیده شد و در ۱۳۲۰ به عضویت فرهنگستان ایران منصوب گردید.
[۳۳] عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۲، ص۱۳۵، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
[۳۴] عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۲، ص۲۴۹، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
در ۱۳ آذر ۱۳۲۰ در ترمیم کابینه محمد علی فروغی به وزارت فرهنگ منصوب شد
[۳۵] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۷۶ش.
و در فروردین ۱۳۲۱ به ریاست دانشکده ادبیات انتخاب گردید.
[۳۶] ج ۱، ۳۴۵، باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۶ش.
در ۲۸ بهمن ۱۳۲۱ که علی سهیلی کابینه خود را معرفی کرد، تدیّن ابتدا وزیر مشاور و سپس در ۱۳ اسفند همان سال وزیر خواروبار بود و در ۲۳ تیر ۱۳۲۲ وزیر مشاور و سرانجام وزیر کشور شد.
[۳۷] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۴، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۸] باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تهران ۱۳۷۶ش.
[۳۹] جمشید ضرغام بروجنی، دولتهای عصر مشروطیّت، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، تهران (۱۳۵۰ش).
در ۱۸ تیر ۱۳۲۳ سید مهدی فرخ نماینده دوره چهاردهم مجلس شورای ملی، در مجلس علیه سیدمحمد تدیّن به سبب سوء استفاده مادی در انتخابات مجلس چهاردهم و سوءاستفاده از اموال دولتی اعلام جرم کرد
[۴۰] مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ، ج۱، ص۶۰۳، تهران (۱۳۴۵ش).
و پرونده او برای رسیدگی تسلیم دیوانعالی تمیز شد. در ۲۷ اردیبهشت ۱۳۲۶ محاکمه سیدمحمد تدیّن در دیوانعالی کشور به ریاست محمد شفیع جهانشاهی و با حضور کلیه رؤسای شعبه‌ها و مستشاران دیوانعالی کشور آغاز شد. در این محاکمه عده زیادی از نمایندگان مجلس و رجال و مدیران جراید حضور داشتند. محاکمه ده روز به طول انجامید و سرانجام رأی به برائت او داده شد.
[۴۱] سالنامه دنیا، سال ۲ (۱۳۲۵ش)، ج۱، ص۲۳۸.
[۴۲] سالنامه دنیا، سال ۲ (۱۳۲۵ش)، ج۱، ص۲۴۸.
در ۱۳۲۸ ش وی از مشهد سناتور شد و با کابینه سپهبد رزم آرا به مخالفت برخاست.
[۴۳] عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۳۳۷، تهران ۱۳۵۶ش.
[۴۴] احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر، ج۱، ص۳۹۵، چاپ باقر عاقلی، تهران ۱۳۷۰ش.


تدیّن در آذر ۱۳۳۰ براثر بیماری سرطان در امریکا درگذشت
[۴۵] اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران،ص۳۰۷، تهران ۱۳۷۵ش
و جنازه او پس از حمل به تهران در امامزاده صالح تجریش دفن شد.

تدیّن آثار تألیفی و ترجمه ای متعددی دارد که عبارت‌اند از: جامع محمدی؛ نخبة الادب، دو جلد؛ عربی، پنج جلد؛ علم الاشیاء، شش دوره؛ حساب، دو جلد؛ جغرافیا، چهارجلد؛ تعلیمات مدنی؛ انکشافات جغرافیایی؛ اکتشافات جغرافیایی؛ اصول خطابه و تاریخ مختصر منطق.
[۴۶] احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر، ج۱، ص۳۰۶، چاپ باقر عاقلی، تهران ۱۳۷۰ش.


(۱) ایران مجلس شورای ملی، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم.
(۲) مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، تهران ۱۳۵۷ش.
(۳) محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
(۴) چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران، تهران ۱۳۲۴ش.
(۵) د. فارسی.
(۶) سالنامه دنیا، سال ۲ (۱۳۲۵ش).
(۷) عیسی صدیق، یادگار عمر، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
(۸) جمشید ضرغام بروجنی، دولت‌های عصر مشروطیّت، تهران (۱۳۵۰ش).
(۹) باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۰) مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ، تهران (۱۳۴۵ش).
(۱۱) عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، تهران ۱۳۵۶ش.
(۱۲) احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر، چاپ باقر عاقلی، تهران ۱۳۷۰ش.
(۱۳) حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۱۴) عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
(۱۵) مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران ۱۳۶۳ش.
(۱۶) اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۵ش.

۱. ↑ اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران،ص۲۹۲-۲۹۳، تهران ۱۳۷۵ش
۲. ↑ چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران، تهران ۱۳۲۴ش، ج۱، ص۲۷.
۳. ↑ مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳، تهران ۱۳۵۷ش.
۴. ↑ مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳، تهران ۱۳۵۷ش.
۵. ↑ چند پرده از زندگانی رجال معروف ایران، تهران ۱۳۲۴ش، ج۱، ص۲۷.
۶. ↑ مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳۶، تهران ۱۳۵۷ش.
۷. ↑ مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ، ج۱، ص۳۵، تهران (۱۳۴۵ش).
۸. ↑ مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، ج۱، ص۳۱۰، تهران ۱۳۶۳ش.
۹. ↑ حسن مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ج۲، ص۲۶۱، ج ۲، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۰. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۸۴، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۱. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۵۸۶ ـ ۵۸۸، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
۱۲. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۹۷، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۳. ↑ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۲، ص۳۲۶، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
۱۴. ↑ جلسه ۲۱۱، مورخ ۹ آبان ۱۳۰۴، ایران مجلس شورای ملی، صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم.
۱۵. ↑ محمدتقی بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ج۲، ص۳۳۲ـ۳۶۵، تهران ۱۳۲۳ـ۱۳۶۳ش.
۱۶. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۶۶۶، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
۱۷. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۰۰، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۸. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۱۱، تهران ۱۳۷۶ش.
۱۹. ↑ شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
۲۰. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۲۱۷ـ ۲۱۸، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۱. ↑ مهدی بامداد، شرح حال ایران در قرن ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، ج۳، ص۲۳۶، تهران ۱۳۵۷ش.
۲۲. ↑ اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۵ش ص ۲۹۹).
۲۳. ↑ عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۱، ص۳۲۶ـ۳۲۷، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
۲۴. ↑ صورت مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره پنجم.
۲۵. ↑ عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۱، ص۳۲۷، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
۲۶. ↑ د فارسی، ذیل «مدرسه ی حقوق و علوم سیاسی».
۲۷. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۳۳، تهران ۱۳۷۶ش.
۲۸. ↑ عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، ج۳، ص۲۱۳، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ش.
۲۹. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۰. ↑ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دورة ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۵۰، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۱. ↑ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۵۳، تهران ۱۳۵۶ش.
۳۲. ↑ اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران ۱۳۷۵ش ص ۳۰۶
۳۳. ↑ عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۲، ص۱۳۵، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
۳۴. ↑ عیسی صدیق، یادگار عمر، ج۲، ص۲۴۹، تهران، ج ۱، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش، ج ۲، چاپ دوم، ۱۳۵۴ش.
۳۵. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۴۱، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۶. ↑ ج ۱، ۳۴۵، باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۷. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۴، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۸. ↑ باقر عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۷، تهران ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ جمشید ضرغام بروجنی، دولتهای عصر مشروطیّت، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، تهران (۱۳۵۰ش).
۴۰. ↑ مهدی فرخ، خاطرات سیاسی فرخ، ج۱، ص۶۰۳، تهران (۱۳۴۵ش).
۴۱. ↑ سالنامه دنیا، سال ۲ (۱۳۲۵ش)، ج۱، ص۲۳۸.
۴۲. ↑ سالنامه دنیا، سال ۲ (۱۳۲۵ش)، ج۱، ص۲۴۸.
۴۳. ↑ عطاءاللّه فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملّی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانونگذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ج۱، ص۳۳۷، تهران ۱۳۵۶ش.
۴۴. ↑ احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر، ج۱، ص۳۹۵، چاپ باقر عاقلی، تهران ۱۳۷۰ش.
۴۵. ↑ اقبال یغمائی، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران،ص۳۰۷، تهران ۱۳۷۵ش
۴۶. ↑ احمد متین دفتری، خاطرات یک نخست وزیر، ج۱، ص۳۰۶، چاپ باقر عاقلی، تهران ۱۳۷۰ش.


دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سیدمحمد بیرجندی‌تدین»، شماره۳۳۸۸.    



جعبه ابزار