• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

سیره نظامی حضرت محمد

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


در سیره نظامی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) جنگ برای دفاع بود نه تهاجم و کشورگشایی و ایشان دارای ویژگی‌های یک فرمانده کامل بود. نسبت به دشمنان با مدارا و برای نشان‌دادن حقانیت اسلام برخورد می‌کردند. غلبه بر نظام قبیله‌ای، برقراری عدالت اجتماعی و حفظ موجودیت جامعه مسلمانان از اهداف ایشان در جنگ بود.

فهرست مندرجات

۱ - مقدمه
۲ - ویژگی‌های فرماندهی
۳ - جمع‌آوری اطلاعات
۴ - تشکیل شورای جنگ
۵ - غافلگیری دشمن
۶ - جنگ ضربتی
۷ - ایجاد روحیه در مواقع بحرانی
۸ - جنگ روانی
۹ - جنگ بازدارنده
۱۰ - ارتباط پیامبر با دشمن
       ۱۰.۱ - مدارا و گفتگو
       ۱۰.۲ - هدایت و ارشاد قبل از جنگ
       ۱۰.۳ - نمایش حقانیت دین اسلام
۱۱ - اهداف پیامبر از جنگ
       ۱۱.۱ - غلبه بر نظام قبیله‌ای
       ۱۱.۲ - برقراری عدالت اجتماعی
       ۱۱.۳ - حفظ موجودیت جامعه مسلمانان
۱۲ - پانویس
۱۳ - منبع

در اسلام جنگ دفاعی است نه تهاجمی
[۱] بقره/سوره۲، آیه۲۵۲.    
[۲] بقره/سوره۲، آیه۱۹۰.    
و مسلمانان به قصد کشورگشایی و تجاوز به حقوق غیر مسلمانان نمی‌جنگند؛ بلکه مبارزه برای حفظ موجودیت جامعه اسلامی و دفاع از آزادی‌ اندیشه و اعتقادی است که مورد تعرض قرار گرفته است. با این وجود مبارزان از هر راهی برای غلبه بر دشمن بهره نمی‌گیرند و اصول ارزش‌های انسانی را محترم
[۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۵۵۷-۵۵۸.
و میدان جنگ را صحنه دفاع از حقانیت آیین خویش دانسته و با برخورد انسانی با اسراء، کمک به مجروحان و بیماران دشمن، رفتار نیکو با غیر نظامیان
[۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۲، ص۵۵۷ - ۵۵۸.
به معرفی شخصیت دینی خود می‌پردازند. چه بسیار افرادی که با تامل در این برخوردها به حقانیت آیین اسلام ایمان آورده‌اند.
[۵] حمیری، ابن‌هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۹۸۵م، ج۱، ص۲۵۲.

دستور جنگ دفاعی «جهاد دفاعی» در سال دوم هجری، پس از سال‌ها اعمال فشار و شکنجه از سوی مشرکان مکه بر مسلمانان، از سوی خداوند صادر شد.
[۶] حج/سوره۲۲، آیه۳۹.    
[۷] حج/سوره۲۲، آیه۴۰.    
به طور کلی شیوه‌های جنگی پیامبر را در موارد ذیل خلاصه کرد:

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) همه ویژگی‌های فرمانده کامل را دارا بود. عقلانیت، شجاعت، قدرت، درایت، به کارگیری اصول نظامی و از خودگذشتگی منحصر به فردش، توانست افرادی را که پراکنده و دشمن یکدیگر بودند، نظم و پیوستگی بخشد و با شناخت عمیق از توانایی‌هایشان و گماردن به مناسبی که کارآیی بالایی برای انجام آن داشتند،
[۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۳، ۱۹۷.
[۹] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۵۵۳ -۵۶۴.
آنان را به مسئولیت‌پذیری و اطاعتی آگاهانه وا داشت آن‌چنان که با وجود تنگ‌دستی و تجهیزات‌ اندک، بر سراسر شبه جزیره عربستان چیره شدند.
[۱۰] رواس قلعه‌چی، محمد، دراسة تحلیلیه لشخصیة الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲۲۶-۲۳۲.


از آن‌جا که تصمیم‌گیری صحیح جنگی بر اساس اطلاعات دقیق و کامل از دشمن
[۱۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۹.
[۱۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۴۵۷.
امکان‌پذیر است، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با اهتمام ویژه به این بخش از راه‌هایی هم‌چون استقرار ماموران اطلاعاتی در مناطق ورودی و خروجی
[۱۳] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۳.
سرزمین یا منطقه عملیاتی دشمن،
[۱۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۸.
[۱۵] ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۱، ص۲۰۷.
قرار گرفتن در مسیر تجّار و مسافران
[۱۶] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۳۹۵.
[۱۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۹۹۰.
و بازجویی از اسیران
[۱۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۸۰۵-۸۰۸.
کسب خبر می‌کردند.

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) قبل از نبرد با افراد خبره و کار آزموده درباره شیوه و مکان جنگیدن و استفاده از جدید‌ترین سلاح‌ها و تاکتیک‌های جنگی مشورت می‌کرد. کندن خندق به پیشنهاد سلمان فارسی
[۱۹] ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۲، ص۴۴۵.
و استفاده از منجنیق و دبابّه در غزوه طائف
[۲۰] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۳، ص۹۲۷.
از جمله این موارد است.

هدف از این شیوه مقهور ساختن نیروهای مادی و معنوی دشمن و واداشتن آنان به تسلیم برای جلوگیری از تلفات جانی کمتر بود. از این رو همواره مسیر نهایی و تدابیر اتخاذ شده را حتی از نیروهای اطلاعاتی پنهان می‌داشت و طرح‌ها را فقط با فرماندهان و معاونان آنان در میان می‌گذاشت، جز تبوک
[۲۱] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.
در تمامی نبردها از جمله سریه عبدالله بن جحش و فتح مکه،
[۲۲] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۳ .
غزوه بنی‌لحیان و فتح خیبر
[۲۳] حمویی، ابن‌هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۹۸۵م، ج۲، ص۳۲۲.
این شیوه به کار گرفته شد.

یورش ناگهانی در زمان و مکان مناسب که ساز و برگ و خسارات انسانی و مادی کمتری در پی‌داشت و برتری کمَی نیروهای دشمن را جبران می‌کرد. در جنگ حنین،
[۲۴] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۸۸۰.
[۲۵] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۸۹۳.
نیروهای اسلام ۱۲ هزار نفر و ثقیف و هوازن ۲۰ هزار تن بودند.

هنگام کندن خندق برای رویارویی با احزاب، پیامبر‌ (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با دادن نوید فتح ایران و روم مسلمانان مضطرب را به تلاش و حفظ آرامش دعوت کردند.
[۲۶] ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۲۷.    


از مهم ترین روش‌های جنگی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود. در فتح مکه در ده هزار نقطه آتش برافروختند تا با ایجاد رعب و وحشت مشرکان را ناچار به فرار یا تسلیم کنند.
[۲۷] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۶۷۰.


نوعی دفاع در برابر خطر احتمالی دشمن قبل از آمادگی کامل او برای حمله به مسلمانان بود که با پیشی‌گرفتن، آنان را در سرزمین خود گرفتار می‌کردند که با سرعت و تحّرک و استتار همراه بود.
[۲۸] واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۸۲.
در جنگ بنی‌مصطلق هنگامی که دشمن مشغول آب دادن به حیوانات خود بودند، مورد حمله مسلمانان قرار گرفتند.
[۲۹] ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۲، ص۴۵.


از آنجایی که هدف پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) از جنگ ارشاد و اسلام آوردن دشمنان بود. به همین خاطر ایشان قبل از جنگ به هدایت دشمنان می‌پرداخت.

۱۰.۱ - مدارا و گفتگو

اساس رسالت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر گذشت و مدارا؛
[۳۰] شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۴ - ۲۱۵.    
؛
[۳۱] حجر/سوره۱۵، آیه۸۸.    
[۳۲] آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
[۳۳] اعراف/سوره۷، آیه۱۹۹.    
بود و تا جایی که اعتقادات و حدود الهی محفوظ بماند، با مشرکان و اهل کتاب به عطوفت و رافت رفتار می‌کرد و از حقوق شخصی خویش چشم‌پوشی می‌کرد. وفور موارد نقل شده در کتب سیره به حدی است که می‌توان گفت یکی از ویژگی‌های شخصیتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است
[۳۴] کلینی، محمد بن یعقوب، ‌الکافی، ‌تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا، ‌ج‌۲، ص۱۰۸.    

شیوه‌هایی هم چون؛ ارسال مبلغین مذهبی،
[۳۵] ابن‌هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار‌احیاء‌التراث العربی، ۱۹۸۵م، ص ۱۷۸-۱۹۳.
مذاکره و گفتگو، نوشتن نامه به سران کشورها،
[۳۶] ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۱، ص۲۵۸، ۲۹۰.
فدیه گرفتن برای آزادی اسرای کفار به جای کشتن آنان،
[۳۷] طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ‌تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا، ‌ ج۴، ص۵۵۸.
انعقاد پیمان صلح و دوستی با قبایل (مشرکان و اهل کتاب)
[۳۸] ابن‌هشام، السیرة النبویة، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا، ص۴۶.
اختصاص سهمی از غنایم به نو مسلمانان، آزادی بدون فدیه اسیرانی که سهم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و بنی‌عبدالمطلب بود.
[۳۹] یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ‌ ترجمه آیتی، تهران، ‌ بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۲۵.


۱۰.۲ - هدایت و ارشاد قبل از جنگ

پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) زمانی که ناچار به جنگ بود، سپاهیان را به سه چیز سفارش اکید می‌فرمود:
الف: دشمن را به اسلام فراخوانند، اگر پذیرفتند، اسلام آنان را بپذیرند.
ب: اگر نپذیرفتند آنان را به زیستن در پناه مسلمانان و پرداخت جزیه فراخوانند.
ج: اگر بر جنگ اصرار داشتند با توکل به خدا، بجنگند و متعرض غیرنظامیان نشوند، درختی را قطع نکنند
[۴۰] واقدی، ‌محمد بن عمر، المغازی، تهران، ‌ انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص ۵۵۷-۵۵۸.
و خانه‌ای و زراعتی را ویران نکنند. از چهار پایان حلال گوشت به آن مقدار که نیاز دارند، اکتفا کنند.
[۴۱] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ص۲۹.


۱۰.۳ - نمایش حقانیت دین اسلام

آن هنگام که دشمن سرسخت و مغرور، با اصرار تمام نیروی خود را تجهیز می‌کرد
[۴۲] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۸۰.
[۴۳] واقدی، ‌محمد بن عمر، المغازی، تهران، ‌ انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا، ج۳، ص۸۸۸.]
و بر مسلمانان می‌تاخت، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در‌ اندیشه آن بود که چگونه دریچه‌ای از مهر و عطوفت پروردگارش را بر دل‌های پر کینه آنان بگشاید و شقاوت‌ها و تیرگی‌های وجودشان را به نور ایمان بزداید و آنان را با حقایق دین اسلام آشنا سازد.

غلبه بر نظام قبیله‌ای، برقراری عدالت اجتماعی و حفظ موجودیت جامعه مسلمانان از اهداف پیامبر در جنگ بود.

۱۱.۱ - غلبه بر نظام قبیله‌ای

فقدان حکومت مرکزی و ساخت قدرت بر پایه نظام قبیله‌ای از یک سو و پیوند و تاثیر عمیق رسوم و عقاید جاهلی بر اذهان و کردار مردم از دیگر سو، پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را ناگزیر به جنگ با سران کفر، می‌کرد؛ زیرا تا اینان به عظمت و حقانیت اسلام اعتراف نمی‌کردند، افراد زیر سلطه آنان جرات ایمان‌آوردن نداشتند. این قاعده در تمامی جنگ‌ها مصداق داشته است. ازجمله فتح مکه. رسالت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و خلق بی‌مانندش ایجاب می‌کرد، حتی از لحظه‌های جنگ نیز برای ترویج ارزش‌های انسانی، نفی عبودیت غیر خدا و زدودن جهل و خرافات از اذهان مردم بهره جوید و با رفتاری بزرگوارانه و پر عطوفت، قبل از مغزها، دل‌ها را شیفته خود می‌ساخت.

۱۱.۲ - برقراری عدالت اجتماعی

خداوند برقراری عدالت اجتماعی را والاترین هدف پیامبران و مهم‌ ترین ویژگی جامعه انسانی می‌داند؛ زیرا جامعه بستر تحولات فکری و روحی بوده و تکامل معنوی افراد در جامعه محقق می‌شود. از این رو بخش عمده‌ای از برخوردهای قاطعانه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای تحقق عدالت در تمام زمینه‌ها بوده است. لغو قوانین ظالمانه جاهلیت، اجرای حدود الهی، راه‌اندازی غزوات برای ایجاد تعاون و تعادل در روابط اجتماعی و تعدیل کشش‌های درونی انسان‌ها و هدایت آن به سوی تحقق ارزش‌های الهی در جامعه بود.
[۴۴] انعام/سوره۶، آیه۱۱۵.    
[۴۵] حدید/سوره۵۷، آیه۲۵.    
[۴۶] نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
[۴۷] اعراف/سوره۷، آیه۲۹.    


۱۱.۳ - حفظ موجودیت جامعه مسلمانان

گستردگی قوانین اجتماعی اسلام و پیوند آن با حیات اقتصادی، ‌ اجتماعی، حقوقی و نظامی حاکی از ضرورت وجود حکومت و دولت است.
از این رو با به بن بست رسیدن تلاش‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای تشکیل امت واحد در مکه، به فکر تحقق آن در مدینه افتاد و بخش وسیعی از تلاش‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای حفظ شهر مدینه و استمرار همبستگی عقیدتی میان مسلمانان شد.
[۴۸] حمویی، ابن‌هشام، سیرة النبوه، ج۲، ص۵۰۰.
از این رو در ابتدای تاسیس نظام اسلامی، قوی‌ترین پیوندهای قومی و دینی و سیاسی را میان ساکنین مدینه برقرار ساخت.
[۴۹] حمویی، ابن‌هشام، سیره النبوه، ج۲، ص۵۰۱.


۱. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۵۲.    
۲. ↑ بقره/سوره۲، آیه۱۹۰.    
۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۵۵۷-۵۵۸.
۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۲، ص۵۵۷ - ۵۵۸.
۵. ↑ حمیری، ابن‌هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۹۸۵م، ج۱، ص۲۵۲.
۶. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۳۹.    
۷. ↑ حج/سوره۲۲، آیه۴۰.    
۸. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۳، ۱۹۷.
۹. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۵۵۳ -۵۶۴.
۱۰. ↑ رواس قلعه‌چی، محمد، دراسة تحلیلیه لشخصیة الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، ص۲۲۶-۲۳۲.
۱۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۹.
۱۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۴۵۷.
۱۳. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۳.
۱۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۱۸.
۱۵. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۱، ص۲۰۷.
۱۶. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۳۹۵.
۱۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۹۹۰.
۱۸. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۸۰۵-۸۰۸.
۱۹. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۲، ص۴۴۵.
۲۰. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۳، ص۹۲۷.
۲۱. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی نا، بی تا، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.
۲۲. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۲۰۳ .
۲۳. ↑ حمویی، ابن‌هشام، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، ۱۹۸۵م، ج۲، ص۳۲۲.
۲۴. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۸۸۰.
۲۵. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۳، ص۸۹۳.
۲۶. ↑ ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، ج۱، ص۲۲۷.    
۲۷. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۲، ص۶۷۰.
۲۸. ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، مارسدن جونس، بیروت، بی‌نا، بی‌تا، ج۱، ص۱۸۲.
۲۹. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۲، ص۴۵.
۳۰. ↑ شعرا/سوره۲۶، آیه۲۱۴ - ۲۱۵.    
۳۱. ↑ حجر/سوره۱۵، آیه۸۸.    
۳۲. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
۳۳. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۹۹.    
۳۴. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، ‌الکافی، ‌تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا، ‌ج‌۲، ص۱۰۸.    
۳۵. ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دار‌احیاء‌التراث العربی، ۱۹۸۵م، ص ۱۷۸-۱۹۳.
۳۶. ↑ ابن‌سعد، محمد، الطبقات الکبری، لبنان، دارصادر، داربیروت، ۱۳۷۶، ج۱، ص۲۵۸، ۲۹۰.
۳۷. ↑ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ‌تصحیح ابوالحسن شعرانی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا، ‌ ج۴، ص۵۵۸.
۳۸. ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، ترجمه سید‌هاشم رسولی محلاتی، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا، ص۴۶.
۳۹. ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ یعقوبی، ‌ ترجمه آیتی، تهران، ‌ بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷، ج۱، ص۴۲۵.
۴۰. ↑ واقدی، ‌محمد بن عمر، المغازی، تهران، ‌ انتشارات اسماعیلیان، بی تا، ج۲، ص ۵۵۷-۵۵۸.
۴۱. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ص۲۹.
۴۲. ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۴، ص۸۰.
۴۳. ↑ واقدی، ‌محمد بن عمر، المغازی، تهران، ‌ انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا، ج۳، ص۸۸۸.]
۴۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۱۱۵.    
۴۵. ↑ حدید/سوره۵۷، آیه۲۵.    
۴۶. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۹۰.    
۴۷. ↑ اعراف/سوره۷، آیه۲۹.    
۴۸. ↑ حمویی، ابن‌هشام، سیرة النبوه، ج۲، ص۵۰۰.
۴۹. ↑ حمویی، ابن‌هشام، سیره النبوه، ج۲، ص۵۰۱.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «سیره نظامی حضرت محمد(ص)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۳/۱۵.    



جعبه ابزار