• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شبهات دینی در عصر امام باقر

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


کلیدواژه: امام باقر، دین، شبهه.

پرسش: ‌در دوره امام باقر (علیه‌السّلام) چه شبهاتی راجع به دین اسلام وجود داشت و امام چگونه آنها را پاسخ می‌داد؟

پاسخ: در هر دوره شبهاتی در دین اسلام ممکن است پدیدار شود و هر دینی باید از مرجعی که بتواند پاسخ آنها را بدهد برخوردار باشد؛ در دین اسلام غیر از ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) کسی نبوده که بتواند به این شبهات پاسخ قانع کننده بدهد. در دوران امام باقر شبهاتی وجود داشته مانند: شبهاتي در مورد توحید، ذات، صفات و علم خداوند، شبهاتي در مورد امامت و اينكه امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) را بدعت‌گذار مي‌ناميدند، شبهاتی درباره‌ تفسير برخي از آيات قرآن، شبهه جبر و تفویض، شبهه تشکیک در انتساب حسنین به پیامبر، شبهه جواز ازدواج موقت. پاسخ‌های امام نیز، درخور میزان درک و علم و دانایی افراد بوده و از اصل دین اسلام دفاع می‌کرد؛ چون با مطرح شدن برخی از شبهات اصل دین در مخاطره بود، از اینروی امام با این موضع‌گیری از جایگاه امامت نیز دفاع نمود.


وجود شبهات درباره دین و عقاید امری طبیعی بوده که بیشتر این شبهات در دین اسلام پس از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده که توسط امیرمومنان (علیه‌السّلام) پاسخ داده می‌شد و غیر از آن حضرت کسی نتوانست به آنها پاسخ بدهد؛ در هر دوره این شبهات ممکن است پدیدار شود؛ و هر دینی باید از مرجعی که بتواند پاسخ آنها را بدهد برخوردار باشد؛ در دین اسلام غیر از ائمه کسی نبوده که بتواند به این شبهات پاسخ قانع کننده بدهد.

در دوره امام باقر (علیه‌السّلام) شبهاتی درباره‌ی دین وجود داشت؛ از جمله:

۱. شبهاتی در مورد توحید، ذات، صفات و علم خداوند.
۲. شبهه جبر و اختیار و تفویض که برخی هم معتقد بودند خداوند امور بندگان را به خود آنها واگذار و تفویض کرده و برخی معتقد بودند واگذار نشده و جبر حاکم است.
۳. شبهاتی در مورد امامت و اینکه امیر‌مؤمنان را بدعت‌گذار می‌نامیدند، تشکیک در انتساب حسنین به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از جمله شبهات درباره‌ امامت آنها بود.
۴. درباره‌ تفسیر برخی از آیات قرآن شبهات فراوانی وجود داشت که امام جواب می‌داد.

امام باقر (علیه‌السّلام) با زمینه‌های مناسب، همه‌ را پاسخ داده و از اصل دین اسلام دفاع می‌کرد؛ چون با مطرح شدن برخی از شبهات اصل دین در مخاطره بود و هیچ کس درد دین نداشت و متکفل پاسخ‌گویی به شبهات نبود از اینروی امام با این موضع‌گیری از جایگاه امامت نیز دفاع نمود.

درباره‌ی پاسخ‌های امام نیز این نکته قابل توجه است که پاسخ‌ها درخور میزان درک و علم و دانایی افراد بود. در اینجا به نمونه‌هایی از این شبهات و پاسخ امام اشاره می‌شود.

۳.۱ - شبهه رؤیت خدا

مردی از خوارج به امام باقر (علیه‌السّلام) گفت: چه چیز را می‌پرستی؟ امام فرمود: خداوند متعال را می‌پرستم. مرد پرسید: آیا او را دیده‌ای؟ امام فرمود: چشم‌ها با مشاهده حسّی او را ندیده‌اند، ولی قلب‌ها به حقیقت ایمان خدا را یافته‌اند، خدا را به وسیله مقایسه نمی‌توان شناخت و با حواس نمی‌توان درک کرد و شباهتی با آدمیان ندارد. خداوند به وسیله نشانه‌ها و آیاتش توصیف شده و به آنها شناسایی می‌شود، در حکم و داوریش هرگز ستم نمی‌کند، این همان خدایی است که جز او معبودی نیست، مرد از نزد حضرت بیرون آمد در حالی که قانع شده بود و می‌گفت: خداوند بهتر دانسته است که رسالتش را در کدام خاندان قرار دهد.
[۱] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۱، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه ق.    
[۲] کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۹۷، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
[۳] صدوق، أبی‌جعفر، امالی، ص۳۲۵، بیروت، مؤسسه البعثه.    
[۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴، ص۲۶، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    


۳.۲ - شبهه درباره امیرالمومنین

روایت شده: سالم به حضور امام باقر (علیه‌السّلام) مشرف گردید و گفت: من نزد تو آمده‌ام که راجع با این مرد گفتگو کنم، امام فرمود: کدام مرد؟ سالم گفت: علی بن ابی‌طالب. امام فرمود: درباره کدام امر او؟ سالم گفت: درباره بدعت‌گذاری و امر تازه و نوین او، امام فرمود: نگاه کن ببین کدام روایاتی که راویان از پدران تو روایت کرده‌اند نزد تو معتبرند؟ ‌ای سالم آیا این موضوع به گوش تو رسیده که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سعد بن عباده را با بیرق انصار به جانب خیبر فرستاد و او شکست خورده، برگشت، آنگاه پیامبر، عمر بن خطاب را علمدار مهاجرین و انصار قرار داد و عمر و یارانش ترسیدند و برگشتند، سپس پیامبر فرمود: فردا بیرق را به دست مردی کرار ـ یعنی حمله کننده ـ می‌دهم که فرار کننده نخواهد بود آن مرد را خدا و رسول دوست دارند. سالم گفت: آری قبول دارم، این موضوع را همه راویان نیز گفته‌اند، حضرت باقر (علیه‌السّلام) فرمود: ‌ای سالم! اگر بگوئی خدای متعال علی (علیه‌السّلام) را دوست داشت ولی نمی‌دانست که علی چه عملی انجام خواهد داد، کافر خواهی شد و اگر بگوئی خدا علی (علیه‌السّلام) را دوست داشت و می‌دانست که علی چه عملی انجام خواهد داد. پس چه بدعتی است که علی (علیه‌السّلام) احداث نموده؟! سالم از جواب حضرت قانع شد و گفت: مدت هفتاد سال خدا را در گمراهی عبادت ‌کردم؛ (اکنون به راه هدایت برگشتم.)
[۵] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۸، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۶] کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۸، ص۳۵۱، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
[۷] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص۳۴۴، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
[۸] ابن شهرآشوب، رشید الدین، مناقب، ج۴، ص۲۰۱، قم، چاپ العلمیه، بی‌تا.


۳.۳ - شبهه گفتار خداوند

عمر بن عبید از امام باقر (علیه‌السّلام) معنای گفتار خداوند را پرسید که می‌فرماید: «آیا ندیدند آنان که کفر ورزیدند که آسمان‌ها و زمین بسته بودند پس آنها را شکافتیم.»
[۹] انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.    
این بستن و شکافتن در آسمان و زمین چه بود؟ امام فرمود: آسمان بسته بود یعنی باران فرو نمی‌فرستاد و زمین بسته بود یعنی گیاه نمی‌رویاند. عمرو بن عبید خاموش شد و سپس از امام تفسیر و معنای آیه «و من یحلل علیه غضبی فقد هوی»
[۱۰] طه/سوره۲۰، آیه۸۱.    
را پرسید، که غضب خدا به چه نحو است؟ امام فرمود: غضب خداوند همان کیفری است که به خطاکاران و منحرفان روا می‌دارد، و کسی که گمان کند غضب خداوند همانند غضب آدمیان به تحت تاثیر قرار گرفتن و تغییر روحیه و تحریک قوای درونی است، و غضب تغییری در خدا به وجود می‌آورد، به کفر گراییده است.
[۱۱] مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۲، ص۱۶۵، ترجمه رسولی محلّاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۸۳ ش.    
[۱۲] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۲، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۱۳] کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۱۰، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
[۱۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۷، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    


۳.۴ - شبهه اوصاف خداوند

محمّد بن مسلم از امام باقر (علیه‌السّلام) در زمینه اوصاف خداوند نقل کرده است: انه واحد، صمد، ... همانا او یکتای بی‌نیازی است که همه به او نیازمندند حقیقتی است بسیط و یگانه، در او معانی متعدد و مختلف راه ندارد. محمّد بن مسلم می‌گوید به امام عرض کردم: برخی از مردم عراق معتقدند که خداوند با چیزی می‌شنود و با چیز دیگری می‌بیند! امام فرمود: دروغ گفته و ملحد شده‌اند، خداوند را به غیر تشبیه کرده‌اند، او شنوایی بینا است با همان چیز که می‌بیند، می‌شنود و با همان چیز که می‌شنود، می‌بیند. محمّد می‌گوید: برخی مردم عراق گمان می‌کنند که بینایی خداوند بر چیزی است که آن را درک کرده و تعقل نماید! امام فرمود:‌ اندیشه، فکر و تعقل از ویژگی‌های مخلوق است، و خداوند از صفات مخلوق مبرّا است.
[۱۵] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۲، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۱۶] کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۰۸، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    


۳.۵ - شبهه تفویض

حسن بصری نزد امام باقر آمد تا مطالبی درباره قرآن از حضرت سؤال کند، امام به او فرمود: آیا تو، فقیه اهل بصره‌ای؟ گفت: بلی، امام فرمود: از جانب تو سخنی برایم نقل کرده‌اند که نمی‌دانم واقعاً تو آن را گفته‌ای یا بر تو دروغ بسته‌اند، حسن بصری گفت: آن سخن چیست؟ امام فرمود: مردم گمان کرده‌اند تو معتقدی خداوند امور بندگان را به خود آنان تفویض کرده است! حسن بصری سکوت اختیار کرد، امام برای اینکه وی را به ریشه اشتباهش متوجه سازد، گفت: اگر خداوند در قرآنش به کسی ایمنی داده باشد، آیا پس از این ایمنی تضمین شده از سوی خدا، بر او ترسی است؟ حسن بصری گفت: خیر، ترسی بر او نخواهد بود، امام فرمود: اکنون آیه‌ای برایت می‌خوانم اگر آن را غلط تفسیر کرده باشی هم خودت و هم پیروانت را هلاک کرده‌ای. آن آیه این است: «و جعلنا بینهم و بین القری التی بارکنا فیها قری ظاهرة و قدرنا فیها السیر سیروا فیها لیالی و ایّاماً آمنین.»
[۱۷] سبا/سوره۳۴، آیه۱۸.    
شنیده‌ام که گفته‌ای مراد از سرزمین امن، مکه است؟ آیا کسانی که برای حج به مکه سفر می‌کنند مورد هجوم راهزنان قرار نمی‌گیرند و...؟
حسن گفت: چرا؟ امام فرمود: پس چگونه ایمن هستند! این آیه مثالی است که خداوند درباره ما اهل بیت، بیان داشته است، ما سرزمین مبارکیم و سرزمین‌های آشکار (قوی ظاهره) نمایندگان و فقهای پیرو ما هستند که مطالب ما را به شیعیان می‌رسانند، و «قدرنا فیها السیر» مثالی از حرکت و کاوش علمی و «سیروا فیها لیالی» مثالی است از تهییج مردم برای کسب دانش، در زمینه حلال و حرام از اهل بیت (علیه‌السّلام). هرگاه مردم از این طریق معارف دین را دریافت کنند ایمن از شک و گمراهی‌اند... ‌ای حسن بصری! از اعتقاد به تفویض اجتناب کن؛ زیرا خداوند به دلیل ضعف و سستی تمام کار خلق را به ایشان واننهاده و از سوی دیگر ایشان را به ناروا بر گناهان مجبور نساخته است.
[۱۸] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۷، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۱۹] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۴، ص۲۳۵، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    


۳.۶ - شبهه تشکیک در انتساب حسنین به پیامبر

ابو الجارود روایت می‌کند؛ امام باقر (علیه‌السّلام) به وی ‌فرمود: این مردم (اهل تسنن) درباره امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) چه می‌گویند. گفتم: این مردم منکر این موضوعند که حسنین (علیهما‌السّلام) فرزندان پیغمبر خدایند. سپس ابوالجارود احتجاج‌های خود را در مقابله با اهل تسنن بیان کرد، و امام باقر (علیه‌السّلام) به ایشان فرمود: اکنون من یک آیه‌ای از قرآن برای تو تلاوت می‌کنم که حسنین را پسران صلبی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معرفی می‌کند و آن آیه را غیر از شخص کافر، منکر نخواهد شد.
ابوالجارود گفت: آن کدام آیه است؟ امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: آنجا که خداوند می‌فرماید؛ حرام شده بر شما (ازدواج) با مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان. تا آنجا که می‌فرماید: و زنان پسرانتان که از صلب شما باشند.
[۲۰] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۴، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۲۱] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۲۳۲، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
آنگاه امام فرمود: آیا برای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حلال است که با زنان امام حسن (علیه‌السّلام) و حسین (علیه‌السّلام) ازدواج نماید؟ اگر بگویند جایز است که رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با زنان ایشان ازدواج کند دروغ گفته‌اند، و اگر بگویند برای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) حرام است با زنان آنها ازدواج کند، پس ثابت می‌شود که امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) فرزندان صلبی پیامبر خدایند، زیرا غیر از زنان فرزندان صلبی آن بزرگوار بر او حرام نشده است.
[۲۲] طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۴-۳۲۵، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
[۲۳] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۲۳۲، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    


۳.۷ - شبهه جواز ازدواج موقت

عبدالله معمّر به امام باقر (علیه‌السّلام) عرض کرد: شنیده‌ام شما در مورد ازدواج موقت فتوا به جواز داده‌اید! امام فرمود: بلی، خداوند آنرا جایز شمرده و سنت رسول خدا بر آن بوده، عبدالله گفت: ولی عمر بن خطاب آن را ممنوع ساخته است، امام فرمود: بنابراین تو بر سخن رفیقت پایدار باش و من هم بر سخن و رای رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) استوار خواهم بود! عبدالله گفت: آیا شما خشنود می‌شوی که ببینی شخصی با زنی از بستگان شما چنین عملی را انجام می‌دهد!! امام فرمود: ‌ای بی‌خرد! چرا سخن از زنان به میان می‌آوری (ما درباره حکم خدا سخن می‌گوییم) آن خدایی که ازدواج موقت را حلال ساخته از تو و همه کسانی که به تکلّف و اجبار، متعه را حرام شمرده‌اند، غیرتمندتر است.
آن گاه امام باقر (علیه‌السّلام) برای اینکه به او بفهماند شیوه شناخت حلال و حرام الهی اتکا به ذوق و سلیقه و تعصب‌های شخصی نیست، فرمود: آیا تو دوست داری که زنی از خانواده تو به همسری مردی در آید که تهیدست است. عبدالله گفت: خیر. امام فرمود: چرا؟ تو حلال خدا را حرام می‌شماری! عبدالله گفت: من حلال خدا را حرام نمی‌دانم بلکه معتقدم مرد تهیدست هم‌کفو و هم‌سطح ما نیست. امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: ولی برنامه خدا جز این است؛ زیرا خداوند اعمال نیک همین مرد تهیدست را می‌پذیرد و حوران بهشتی را به ازدواج او در می‌آورد، اما تو از روی کبر از خویشاوندی با مؤمنی که شایسته همسری حوران بهشتی است ناخشنود و ناراحت هستی، در این هنگام عبدالله تسلیم شد.
[۲۴] مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۶، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    


یکی از شاگردان امام باقر (علیه‌السّلام) گفت: اگر صلاح می‌دانید به من تعلیم دهید که آیا خداوند، قبل از خلق موجودات، به یگانگی خود عالم بوده است یا خیر؟ زیرا برخی معتقدند که عالم بوده و بعضی می‌گویند که اگر معتقد شویم خداوند علم ازلی به یگانگی خود داشته، مستلزم این است که غیر از خدا چیز دیگری را هم ازلی بدانیم، امام فرمود: خداوند بزرگ همواره عالِم بوده و دارای علم ازلی است.
[۲۵] کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۰۸، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    


۱. طبرسی، الاحتجاج    ، ج۲، ص۱۶۰.
۲. محمّدجواد نجفی، ستارگان درخشان، ج۷.
۳. احمد ترابی، امام باقر (علیه‌السّلام) جلوه امامت در افق روشن.

۱. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۱، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه ق.    
۲. ↑ کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۹۷، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
۳. ↑ صدوق، أبی‌جعفر، امالی، ص۳۲۵، بیروت، مؤسسه البعثه.    
۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴، ص۲۶، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۵. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۸، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۶. ↑ کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۸، ص۳۵۱، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
۷. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۳۲، ص۳۴۴، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۸. ↑ ابن شهرآشوب، رشید الدین، مناقب، ج۴، ص۲۰۱، قم، چاپ العلمیه، بی‌تا.
۹. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۳۰.    
۱۰. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۸۱.    
۱۱. ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۲، ص۱۶۵، ترجمه رسولی محلّاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۸۳ ش.    
۱۲. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۲، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۱۳. ↑ کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۱۰، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
۱۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴، ص۶۷، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۱۵. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۲، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۱۶. ↑ کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۰۸، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    
۱۷. ↑ سبا/سوره۳۴، آیه۱۸.    
۱۸. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۷، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۱۹. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۲۴، ص۲۳۵، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۲۰. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۴، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۲۱. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۲۳۲، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۲۲. ↑ طبرسی، ابومنصور، الاحتجاج، ص۳۲۴-۳۲۵، تحقیق:ابراهیم بهادری، انتشارات اُسوه، چاپ الثانیة، ۱۴۱۶ ه.ق.    
۲۳. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۳، ص۲۳۲، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۲۴. ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، ج۴۶، ص۳۵۶، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ه.ق.    
۲۵. ↑ کلینی، أبی‌جعفر، اصول کافی، ج۱، ص۱۰۸، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ الثانیه، ۱۳۸۹ه‌.ق.    


سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله "در دورة امام باقر علیه السّلام چه شبهاتی راجع به دین اسلام وجود داشت و امام چگونه آنها را پاسخ می‌داد؟"، تاریخ بازیابی۱۳۹۹/۱۱/۱۸.    



جعبه ابزار