• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

شرح النجاة من الغرق ( اسفراینی نیشابوری‌)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



«شرح کتاب النجاة»، اثر فخر الدین اسفراینی نیشابوری، از دانشمندان قرن ششم قمری است. این کتاب، به زبان عربی و در توضیح کتاب النجاة ابن سینا می‌ باشد.



در دیباچه کتاب آمده است: «فقد التمس منی واحد من خلص اخوانی ان املی علیه شرح کتاب النجاة للشیخ الرئیس- قدس الله روحه- فاحجمت عن مطلوبه لمعرفتی بقصور نفسی عن بلوغه، فلم یزد ایای عنه الا الحاحا، فاجبت ملتمسه و اسعفت بمراده مستوفقا من الله و مستعینا به علی اتمام هذا المطلوب الرفیع و رتبته علی ثلاثة اقسام کما رتبه صاحب الکتاب».


کتاب، مشتمل بر سه مقاله بیست و سه فصلی، یازده فصلی و سی فصلی است. در مقاله اول، قبل از فصول، یک مقدمه ذکر شده است. اسفراینی، در پاره‌ای از موارد، جهت تفسیر کلام شیخ، به تحلیل محتوای بحث پرداخته که در طی آن عبارت ‌های شیخ تفسیر می‌ گردد، از این رو به تفسیر بند بند عبارات شیخ نپرداخته است.




۳.۱ - نقدهای شارح

شارح، نقدهای متعددی بر شیخ وارد نموده از قبیل:
۱. عدم صحت احاله شیخ به منطق نجات، چه در نجات گفت وگویی از مطلب احاله شده، به میان نیامده است؛ مثلا شیخ در مورد انواع مقولات، می‌ گوید: «فقد شرحنا حالها فی المنطقیات...» و شارح، در ذیل آن می‌ گوید: «المذکور منها فی منطق هذا الکتاب لیس کذلک لانه لم یذکر شیئا یسیرا منه.»
۲. نقد کثرت حاصل در صادر اول به آن که نظریه فلاسفه مشاء، بیانی بدون برهان است.
۳. نقد کلام شیخ در تقریر بحث، همچو بحث وقوع حرکت جهت حصول کمال.
۴. نقد عبارت شیخ، نظر به محتوا.
۵. حکم بر تناقض گویی در کلام شیخ، همچو حکم به صفت بودن وجود برای واجب الوجود و اقرار وی بر آن که وجود واجب غیر عارض بر ماهیت است. «و هذا یناقض مذهبه فی ان وجود الواجب لذاته غیر عارض لماهیته.»
[۱] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۹۸.

۶. اشکال بر شیخ در عدم تصحیح علم واجب به جزئیات. «لما اثبت ان الواجب لذاته لا یعلم الجزئیات من حیث هی متغیرة فاسدة و انما یعلمها علی وجه کلی لا یعزب عن علمه شی ء جزئی و هذا مشکل.»
[۲] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۸۹.

۷. تلخیص برهان شیخ و حکم به زیاده گویی وی در تقریر برهان. «و اعلم ان هذا البرهان یتم بدون هذا التطویل.»
[۳] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۱۲.

۸. اشکال بر شیخ در یکی از تقسیم‌های وجود. «هذا التقسیم غیر مستقیم؛ لان الممکن لا یتردد بین ان یصح وجوده و ان لا یصح وجوده.»
[۴] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۷۳.

۹. نقد کلام شیخ در بیان اقسام تقدم. «و اعلم انه لم یوجد دلیل قاطع علی انحصار التقدم فی هذه الاقسام و البحث و الاستقراء ارشد الی هذه الاقسام». طرح غیر دقیق بحث از نظر جایگاه منطقی، همچو تقدم بحث تقسیم قوه قبل از تعریف آن. «الاولی ان یؤخر هذا الکلام الی ما بعد تحدید القوة.»
[۵] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۰۰.

۱۰. نقد شیخ در ایراد بحث خطابی در خست و شرافت علل به جای طرح بحث عقلی آن. «اقول بحث الخسة و الشرف من المباحث الخطابیة.»
[۶] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۸۹.

۱۱. وقوع تقسیم غیر عقلی در کلام شیخ. «اعلم ان هذا التقسیم غیر منحصر و مع ذلک ففی هذا الکلام اختلال.»
[۷] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۴.

۱۲. مقولات، به فصول از یک دیگر نباید ممتاز باشند بر خلاف رای شیخ. «ان الانقسام بالمقولات اذا کان انقساما بالفصول کانت المقولات کانها انواع و هذا عجیب منه.»
[۸] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۴.

۱۳. لزوم تاخر بحث در سلسله مباحث و مآلا وقوع بحث در جایگاه غیر منطقی آن. «الاولی ان یذکر هذه الکلمات فی تقریر المعاد الروحانی فالاولی ان یؤخر شرحها الی ذلک الموضع.»
[۹] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۷۹.

۱۴. جایگاه اشتباه بحث در مقام. «فهذه وقع اجنبیا عن هذا الموضع و قد ذکرناه فی موضعه.»
[۱۰] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۳.

۱۵. وجوب تاخیر بحث تعری هیولی از صورت پس از بحث اثبات هیولی. «فلا ادری لم فعل کذلک.»
[۱۱] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۴.

۱۶. عدم شایستگی کلام در مقام. «و هذا الکلام لا یلیق بهذا الموضع.»
[۱۲] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۶۲.
«هذا الکلام لا تعلق له بهذا الفصل فلا ادری لم ذکره.»
[۱۳] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۴۷.

۱۷. نقد جایگاه بحثی شیخ. «هذا الکلام حق لکنه ذکر هذا فی المنطق.»
[۱۴] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲.

۱۸. عدم رعایت تقدم و تاخر منطقی در سیر عبارات نجات در یک بحث. «هذا الکلام ینبغی ان یذکر عقیب البیان المذکور فی ان الموجد لصور العناصر الجوهر المفارق.»
[۱۵] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۴۲.

۱۹. غیر مفهوم بودن پاره ‌ای از عبارات نجات. «هذا الکلام غیر مفهوم.»
[۱۶] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۲۱.

۲۰. عدم فایده در پاره ‌ای از نقض و ابرام ‌ها در گفتار شیخ. «هذا سؤال و جواب عنه و هو مشکل، لم تظهر لی فائدته.»
[۱۷] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۸۲.

۲۱. زیاده گویی مخل و عدم بحث از آنچه شایسته است. «و اعلم ان هذا الفصل مشتمل علی زوائد و مع ذلک لم یذکر فیه تقسیما مختصرا و بالجملة فهذا الکلام لیس کما ینبغی.»
[۱۸] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۶۰.

۲۲. تشویش و اختلال موجود در عبارات شیخ. «و باقی الفصل مشوش و المقصود ما ذکرناه.»
[۱۹] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۱۱.
«هذا الکلام فیه اختلال.»
[۲۰] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۲۴.

۲۳. نقد شیخ در زیاده گویی در تقریر برهان. «ما الفائدة فی ایراد هذا الکلام، مع ان البرهان یتم بدون هذا.»
[۲۱] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۶۸.
«هذا حاصل هذا التطویل.»
[۲۲] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۷۰.

۲۴. نقد عبارت پردازی شیخ. «هذا اللفظ مختل.»
[۲۳] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲۵.

۲۵. وجود اجمال گویی مخل در کلام شیخ. «هذا الکلام- مع انه لیس فیه زیادة بیان- مجمل.»
[۲۴] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۹۷.

۲۶. تکرار بی جا در عبارات شیخ. «و اکثر هذه الکلمات مکررة.»
[۲۵] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۰۳.
«اعلم ان هذا لیس برهانا آخر علی المطلوب و انما هو اعادة المطلوب مع زیادات لا فائدة فیها.»
[۲۶] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۷۴.
«فعلة هذا الکلام تقدمت، فلا فائدة فی اعادتها.»
[۲۷] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۶۰.

۲۷. زیادگی گفتار شیخ و عدم فایده آن. «و باقی الکلام لیس فیه زیادة فائدة.»
[۲۸] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۹.
«و لا ادری ما الغرض من هذا.»
[۲۹] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۵۵.
«هذا الکلام قد تقدم فلا فائدة فی ذکره.»
[۳۰] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۳.
با وجود این همه، گاه خود شارح در فهم کلام شیخ دچار مشکل شده است، همچو خلط وی در پاره ‌ای از تقسیمات شیخ..
[۳۱] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۸۱.
یا گاهی به هنگام حصرهای منطقی، قسیم کلام خود را نیاورده است: .
[۳۲] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۱۸.
گاه شارح در نقد خود بر شیخ، دچار کژ فهمی شده است، همچو نقد شیخ در حصول دایره. «و لا بد من اقامة الحجة علی امکان ثبات احد طرفیه مع حرکة طرفه الآخر.» .
[۳۳] شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲۰.


۳.۲ - نظرات شارح

۱. ممارست در علوم حکمی موجب صفای نفس در ادراک حقایق است.
۲. امید نجات و رستگاری در ابلهان بیش از تیزهوشان است.
۳. گرایش به عدم خلود اصحاب کبائر.
۴. لزوم تهذیب و سلوک جهت فهم لذایذ اخروی.


از ویژگی‌های این تصحیح، علاوه بر تصحیح انتقادی بر اساس نسخ خطی، ارائه عکسی بخش حکمت وسطی (هندسه، عدد، نجوم و موسیقی) است. این تصحیح، در بر دارنده فهرست تفصیلی مطالب،آیات، احادیث، اعلام، کتب و رسائل، مصادر تحقیق و... است.


۱. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۹۸.
۲. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۸۹.
۳. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۱۲.
۴. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۷۳.
۵. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۰۰.
۶. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۸۹.
۷. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۴.
۸. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۴.
۹. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۷۹.
۱۰. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۳.
۱۱. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۴.
۱۲. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۶۲.
۱۳. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۴۷.
۱۴. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲.
۱۵. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۴۲.
۱۶. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۴۲۱.
۱۷. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۸۲.
۱۸. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۶۰.
۱۹. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۱۱.
۲۰. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۲۴.
۲۱. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۶۸.
۲۲. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۷۰.
۲۳. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲۵.
۲۴. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۹۷.
۲۵. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۰۳.
۲۶. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۷۴.
۲۷. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۶۰.
۲۸. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۹.
۲۹. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۵۵.
۳۰. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۳۳.
۳۱. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۸۱.
۳۲. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۲۱۸.
۳۳. شرح النجاة، فخر الدین اسفراینی نیشابوری، ص۱۲۰.



نرم افزار حکیم بوعلی سینا، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.



جعبه ابزار