• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

صفه‌نشینان

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



طبیعتاً فرودستان مهاجر از مکه ، چون بلال‌ بن ‌رباح ، خباب ‌بن ‌الارت ، صهیب ‌بن ‌سنان ، ابن‌مسعود ، مقداد و عمار یاسر جزو نخستین ساکنان صفّه بوده‌اند.
[۱] المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۰.




با بازگشت ابوذر به مدینه در سال سوم یا پنجم
[۲] الاستیعاب، ج۱، ص۳۲۱.
[۳] الطبقات، ج‌۴، ص۱۶۸.
و خریداری و آزاد شدن سلمان در سال پنجم این دو به دیگر صفّه‌نشینان پیوستند.
[۴] الطبقات، ج‌۱، ص‌۱۹۷.



سکوت یا ابهام منابع اسلامی درباره محل سکونت یا زمان ازدواج و شمار فرزندان این دسته از ساکنان صفّه، حضور دراز مدت برخی از آن‌ها را در صفّه در زمان حیات‌ پیامبر تقویت می‌کند.


به مرور زمان که حکومت پیامبر استحکام و دین اسلام گسترش بیشتری می‌یافت مهاجران بیشتری به مدینه پناه‌ می‌آوردند؛ امّا پیامبر از تعبیر مهاجر برای کسانی که پس از فتح مکه ( سال هشتم هجری) به مدینه آمدند امتناع ورزید.


پیوستن ابوهریره ، واثلة ‌بن ‌اسقع و برخی دیگر از صفّه‌نشینان مورد توجه اهل‌سنت به صفّه به همین مقطع متأخر تعلق دارد.


صحابه‌نگاران، بسیاری از انصار را نیز به صفّه منتسب کرده‌اند. در جمع‌بندی برخی گزارشها می‌توان نتیجه گرفت که بسیاری از جوانان انصاری، به سبب دوری بسیاری از محلّه‌های یثرب با مسجد نبوی و برای ملازمت با پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)، از صفّه به عنوان محلی برای عبادت ، آموزش ، استراحت یا خدمت به آن حضرت بهره برده‌اند.


وجود تعابیر متفاوتی چون «اهل صفّه» و «اصحاب صفّه» هم به این تمایز کمک می‌کند. «اهل» معمولا به ساکنان گفته می‌شود،
[۶] ترتیب‌العین، ۶۲، «اهل».
درحالی‌که «اصحاب» به معنای معاشران است. بعدها در منابع تاریخی و روایی کمتر به تفاوت این دو واژه توجه شده است، در نتیجه به مهاجران صفّه‌نشین «اهل صفّه» گفته می‌شد و انصاریانی که به رغم برخورداری از دارایی و خانه و کاشانه به صفّه می‌رفتند اصحاب صفّه نام داشتند.


از معروف‌ترین انصاریان صفّه می‌توان به جابر ‌بن ‌عبدالله انصاری ، ابوسعید خدری و حنظله غسیل‌الملائکه اشاره کرد.


برخی به اشتباه ، عمده ساکنان صفّه را مهاجران قریشی دانسته‌اند،
[۸] مبهمات القرآن، ص‌۲۶۸.
درحالی‌که بررسی نام و نسب آنان نشان می‌دهد که غالباً از مهاجران غیرقرشی بوده‌اند. نومسلمانان قبایل صحرانشین منطقه ، بر اثر تهدیدهای موجود، موقعیت، دارایی و خانه‌های خود را رها کرده بودند، تا در سایه امنیتی که در مدینه برای مسلمانان فراهم آمده بود، در کنار دیگر مسلمانان، همنشین پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) باشند و ازاین‌رو بدانان « أوفاض » گفته‌اند.
[۱۰] السنن‌الکبری، ج‌۱۴، ص‌۲۶۳.
[۱۱] مسند احمد، ج‌۷، ص‌۵۳۷.


۸.۱ - معنا

زیرا اوفاض به معنای جمعی است که متشکل از اعضای قبایل گوناگون باشند.
[۱۲] غریب الحدیث، ج‌۱، ص‌۸۱.


۸.۲ - ثبت اطلاعات پراکنده

اعضایی از بنی‌غفار،
[۱۳] اسدالغابه، ج‌۳، ص‌۹۷‌-۹۸.
بنی‌سلیم،
[۱۴] المستدرک، ج‌۱، ص‌۱۷۵.
جُهینه،
[۱۵] المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۰.
اسلم و دیگر قبایل منطقه در میان اهل صفّه حضور داشتند. در مجموع، منابع در ضبط نام ساکنان صفّه، اطلاعات پراکنده و ناچیزی را ثبت کرده‌اند. به دلایلی در منابع اهل سنت بر صفّه‌ایهای متأخر به ویژه ابوهریره، بیشتر تأکید شده است و از نخستین ساکنان صفّه کمتر یاد می‌شود.


با توجه به ‌کاربردهای متعدد صفّه نمی‌توان آمار ثابتی برای ساکنان آن در نظر گرفت. ساکنان صفّه به تناوب و به ناچار در آن‌جا بودند و همان‌گونه که روند مهاجرت بر آمارشان می‌افزود، اموری چون مرگ و میر، شرکت در جنگها، شهادت ، مسافرت ، اشتغال به ‌کار و ازدواج از شمار آنان می‌کاست.
[۱۷] فتح‌الباری، ج‌۱۱، ص‌۲۴۵.
آمار نقل شده در متون روایی عمدتاً در زمانهای متفاوتی ارائه شده است؛ آماری چون ۲۰،
[۱۸] معجم‌الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۹۰.
[۱۹] کنزالعمال، ج‌۱۲، ص‌۳۸۰.
،۳۰
[۲۰] الطبقات، ج۱، ص‌۲۵۵.
[۲۱] عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۴۰۳.
،۵۰
[۲۲] مجمع الزوائد، ج‌۸، ص‌۳۰۷.
بیش از ۷۰،
[۲۳] صحیح‌البخاری، ج‌۱، ص‌۱۳۰.
[۲۴] السنن الکبری، ج۲، ص‌۲۴۱.
۸۰
[۲۵] صحیح البخاری، ج‌۴، ص‌۲۰۶‌-۲۰۷.
و‌....


در ‌دوره‌های بعد تألیفاتی درباره ساکنان صفّه نوشته شد. زبیدی نام ۹۲ تن از آن‌ها را در کتابچه‌ای به نام تحفة اهل الزلفة فی‌التوسل باهل‌الصّفه جمع کرد.
[۲۶] الاعلام، ج‌۸، ص‌۹۷.
ابونعیم نیز به ۹۰ و اندی از آنان اشاره کرده است.
[۲۷] حلیة الاولیا، ج‌۱، ص‌۴۲۵.
[۲۸] حلیة الاولیا، ج‌۲، ص‌۴۳.
منابع متأخرتر برآیند اصحاب صفه را بدون آن‌که از آن‌ها نام ببرند ۴۰۰‌ تن دانسته‌اند.
[۳۰] عوارف العارف، ص‌۲۵.
[۳۱] مجمع‌البیان، ج۲، ص‌۶۶۶.



۱. المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۰.
۲. الاستیعاب، ج۱، ص۳۲۱.
۳. الطبقات، ج‌۴، ص۱۶۸.
۴. الطبقات، ج‌۱، ص‌۱۹۷.
۵. مقاییس‌اللغه، ج۱، ص۱۵۰.    
۶. ترتیب‌العین، ۶۲، «اهل».
۷. الکشاف، ج‌۱، ص‌۳۱۸.    
۸. مبهمات القرآن، ص‌۲۶۸.
۹. الطبقات، ج‌۱، ص‌۱۹۶.    
۱۰. السنن‌الکبری، ج‌۱۴، ص‌۲۶۳.
۱۱. مسند احمد، ج‌۷، ص‌۵۳۷.
۱۲. غریب الحدیث، ج‌۱، ص‌۸۱.
۱۳. اسدالغابه، ج‌۳، ص‌۹۷‌-۹۸.
۱۴. المستدرک، ج‌۱، ص‌۱۷۵.
۱۵. المستدرک، ج‌۳، ص‌۲۰.
۱۶. الطبقات، ج‌۴، ص‌۲۲۳.    
۱۷. فتح‌الباری، ج‌۱۱، ص‌۲۴۵.
۱۸. معجم‌الکبیر، ج‌۲۲، ص‌۹۰.
۱۹. کنزالعمال، ج‌۱۲، ص‌۳۸۰.
۲۰. الطبقات، ج۱، ص‌۲۵۵.
۲۱. عیون‌الاثر، ج‌۲، ص‌۴۰۳.
۲۲. مجمع الزوائد، ج‌۸، ص‌۳۰۷.
۲۳. صحیح‌البخاری، ج‌۱، ص‌۱۳۰.
۲۴. السنن الکبری، ج۲، ص‌۲۴۱.
۲۵. صحیح البخاری، ج‌۴، ص‌۲۰۶‌-۲۰۷.
۲۶. الاعلام، ج‌۸، ص‌۹۷.
۲۷. حلیة الاولیا، ج‌۱، ص‌۴۲۵.
۲۸. حلیة الاولیا، ج‌۲، ص‌۴۳.
۲۹. الکشاف، ج‌۱، ص‌۳۱۸.    
۳۰. عوارف العارف، ص‌۲۵.
۳۱. مجمع‌البیان، ج۲، ص‌۶۶۶.



دائرة‌المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «اَصحاب صُفَّه».    



جعبه ابزار