صورت فلکی جوزا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
جوزا (جوزاء، در فارسی: دو پیکر)، از صورتهای فلکی نیم کره شمالی
آسمان و سومین برج از برج‌های دوازده‌گانه است.
این صورت فلکی از دیرباز، در تمدن‌های گوناگون به شکل دو
مرد جوان یا دو کودک ایستاده و دست در گردن یکدیگر نهاده یا سوار بر
اسب و گاه به شکل دو
طاووس وصف و تصویر شده است.
(تصویر ۱). کلدانیها و فنیقیها جوزا را به صورت دو کودک تصویر می‌کردند که ارابه‌ران و بزغاله‌هایش را تعقیب می‌کنند.
در برخی اسطوره‌های
یونان باستان، این دو کودک پسران خدایانی به نام لدا و زئوس بودند و به نقل برخی دیگر، خدایی به نام آپولو از آنها حمایت می‌کرد، چنان که در برخی نقشه‌های ستاره‌ای قدیم این دو با آپولو و هرکول ترسیم شده‌اند. در برخی اسطوره‌ها، که این دو به صورت دو جوان وصف شده‌اند، پولوکس (در یونانی باستان: پولوکز، یکی از آنها) فنا ناپذیر است و به تناوب، جایگاه آسمانی خود را با برادرش کاستور عوض می‌کند.
بنابر اسطوره‌های یونانی و رومی، زئوس به پاس
عشق و
محبت فراوان این دو برادر به هم، آنها را در
آسمان کنار هم قرار داد.
تصویر این صورت فلکی به صورت دو پسر یا دو مرد جوان یا دو اسب‌سوار در کنار هم بر سکه‌های یونان و
روم باستان نقش بسته است.
جوزا را در
هند باستان آشوینز، به معنای مردان اسب‌سوار، می‌نامیدند.
یونانیها این صورت فلکی را با نام )Didymoiبه معنای دوقلوها) می‌شناختند که بعدها به صورت Gemini، به همین معنی، به لاتینی راه یافت.
درباره وجه تسمیه جوزا در منابع عربی آمده است که «جوزِ» (مغز، لفظاً به معنای
گردو) هر چیز در
وسط آن چیز است و این صورت در میان
آسمان واقع است.
احتمالاً مقصود از میان آسمان، موقعیت صورت فلکی جوزا در میان دو نقطه اعتدال بهاری و پاییزی بوده است.
از دیگر نامهای این صورت فلکی در دوره اسلامی، توأمان/ توأمین (دوقلوها) و در فارسی دو پیکر (در پهلوی: دوپهیکر)، برگرفته از نام یونانی آن، بود
عربهای قدیم صورت فلکی شکارچی را ــ که یونانیها اُریون می‌خواندند ــ هم جوزا می‌نامیدند، ولی بعدها نام جبار را برای آن به کار بردند و نام جوزا به توأمان اختصاص یافت؛ البته در دوره اسلامی هم گاهی جوزا نام دیگر جبار دانسته شده است.
چون در
ادبیات فارسی هم نام جوزا برای هر دو صورت فلکی جوزا و جبار به کار رفته، تشخیص دادن آنها در برخی موارد دشوار است. معمولاً در مواردی که جوزا با کمربند یا کمردار وصف شده، منظور جبار است و هر جا در کنار دیگر بروج یا در معانی مرتبط با دو پیکر آمده منظور جوزاست.
بطلمیوس،
منجم یونان باستان، برای جوزا هجده
ستاره اصلی بر شمرده که قدرهای آنها چنین است: دو ستاره از قدر دوم، پنج ستاره از قدر سوم، نُه ستاره از قدر چهارم و دو ستاره از قدر پنجم.
عبدالرحمان صوفی، اخترشناس
مشهور دوره اسلامی، نیز تعداد ستارگان اصلی جوزا را مانند بطلمیوس ذکر کرده، اما بر اساس رصدهایش، ستارگان قدر سوم را شش عدد و ستارگان قدر چهارم را هشت عدد ثبت کرده است.
بطلمیوس
، افزون بر ستاره‌های اصلی، هفت ستاره (سه تا از قدر چهارم، چهار تا از قدر پنجم) را خارج از طرح اصلی جوزا وصف کرده است. صوفی نیز این هفت ستاره را بر شمرده و قدر دو تا از آنها را متفاوت با بطلمیوس آورده است.
ابوریحان بیرونی در
قانون مسعودی فهرست قدرهای ستارگان جوزا را، بر اساس نظر بطلمیوس و صوفی، کنار هم آورده و باهم مقایسه کرده است.
نصیرالدین طوسی در ترجمه
صورالکواکب،
در ستونی که خود افزوده، ستارگان جوزا را عمدتاً از مزاج
زحل و
عطارد ذکر کرده است. صوفی، علاوه بر توضیح اختلافاتی که در قدرها با بطلمیوس داشته، در مواردی به مختصات برخی ستارگان جوزا از دید بطلمیوس انتقاد کرده و آنها را صحیح ندانسته است.
در میان ستارگان جوزا، دو ستاره در جایگاه سر دو قلوها اهمیت بیشتری داشته‌اند. یونانیان باستان این دو را به ترتیب آپولو و پولوکز می‌نامیدند. بعدها ستاره اول به کاستور (مرد اسب‌سوار) و دومی به پولوکس (مشت‌زن) تغییر نام یافت.
ابوریحان بیرونی
در توصیف برخی صورتهای فلکی نزد عرب قدیم نوشته است که آنها یک صورت فلکی به شکل شیری بزرگ داشتند که ستارگان آن متشکل از چندین صورت نزد یونانیان بود. یکی از بازوان این شیر از دو ستاره سرِجوزا با نام ذراع مبسوطه، به معنای بازوی گشاده و دیگری از دو ستاره کلب اصغر (
سگ کوچک) با نام ذراع مقبوضه، به معنای بازوی جمع شده تشکیل می‌شد. بعدها در نجوم دوره اسلامی، همچنان عبارت ذراع مبسوطه را برای ستارگان سر جوزا به کار می‌بردند.
صوفی
هم، ضمن شرح مفصّلی، روایتهای آشفته عربها را در نامگذاری ذراع مبسوطه و مقبوضه بیان کرده و با استدلالهایی تأکید کرده که ذراع مبسوطه دو ستاره سرِ جوزاست. ظاهراً در سده‌های پیشین، برخی به نادرست ستاره شعرای شامی، از صورت فلکی کلب اصغر، را جزء ذراع مبسوطه می‌دانستند.
بر اساس این توصیف، اعراب قدیم کاستور را مقدّم الذِراعین می‌نامیدند. بعدها در نجوم دوره اسلامی (تا به امروز)، عموماً کاستور را رأس‌التوأم المقدّم و پولوکس را رأس التوأم المؤخر/ التالی (به‌ترتیب، سر دوقلوی پیشین و پسین) نامیدند.
به نوشته صوفی،
رأس‌التوأم المقدّم را بر اسطرلاب رسم می‌کردند.
دو ستاره هفدهم و هجدهم جوزا ( و ) با نام هَنْعَه (احتمالاً به معنای علامتی بر گردن شتر) و دو ستاره سرِ جوزا اختصاراً با نام ذراع، به ترتیب، منازل ششم و هفتم ماه نزد
اعراب قدیم بودند.
همچنین اعراب بخش‌هایی از صورت فلکی جوزا را به صورت حیوانات یا اشیا تصور می‌کردند، چنان که به نوشته صوفی،
ستارگان چهاردهم و پانزدهم و شانزدهم جوزا ( و و ) را بَخاتی مفرد آن: بُخت، نام گونه‌ای
شتر و سه ستاره قدر پنجم را که در امتداد ستاره ۱۸ـ جوزا (به سوی مغرب و جنوب به شکل کمانی) قرار داشتند، کمان جوزا می‌نامیدند.
پس از آشنایی اروپاییان با
نجوم اسلامی، نامهای عربی برخی ستاره‌های جوزا به لاتینی راه یافت؛ چنان که Alhena، برگرفته از هنعه، عموماً برای ـ جوزا و در مواردی برای ، ، و هم به کار می‌رفت. همچنین نامهای ذراع‌الاسد المبسوطه و ذراع الاسد المقبوضه به صورتهای لاتینی Mebsuta و Mekbuda، به‌ترتیب، برای ستارگان و به کار می‌رفت. احتمالاً چون در متون کهن عربی درباره ستارگان تشکیل دهنده بازوهای
شیر آسمانی اتفاق نظر نبوده، اسامی مذکور در لاتینی به دلخواه به دو ستاره جوزا اطلاق شده است.
در منابع احکام نجومی دوره اسلامی، جوزا برجی گرم، مرطوب، هوایی، مذکر، نَهاری (روزی)، مغربی، خانه عطارد و منسوب به بزرگان بوده است
همچنین از دو ستاره پرنور آن، یعنی رأس‌التوأم المقدّم و رأس‌التوأم المؤخر، اولی از طبیعت عطارد بود و دومی از طبیعت مریخ.
در نجوم جدید، صورت فلکی جوزا با صورتهای ارابه‌ران، سرطان، کلب اصغر، سیاهگوش، تکشاخ، جبار و ثور هم‌مرز است (تصویر ۲). این صورت فلکی در محدوده مِیل ْ۳۵+ تا ْ۱۰+ و بُعد ۵ ساعت و ۵۷ دقیقه تا ۸ ساعت و ۶ دقیقه قرار دارد و با مساحت ۷۶ر۵۱۳ درجه مربع، ۲۴۵ر۱% از مساحت کل
آسمان را می‌پوشاند. جوزا ۴۷ ستاره درخشان‌تر از قدر ۵ر۵ دارد.
ستاره پولوکس، اگرچه با نماد (به‌لحاظ ظاهری، دومین ستاره درخشان جوزا) شناخته می‌شود، اما با قدر ظاهری ۱۶ر۱ نورانی‌ترین ستاره این صورت فلکی است و از کاستور، با نماد و قدر ۵۹ر۱، درخشان‌تر است. احتمالاً درخشندگی ظاهری کاستور در سده‌های گذشته بیش از پولوکس بوده است. این نیز گفتنی است که کاستور، به سبب آبی‌رنگ بودن، در عکاسی نجومی نورانی‌تر از پولوکس ثبت می‌شود.
کاستور با
چشم غیرمسلح به صورت تک
ستاره دیده می‌شود، اما امروزه مشخص شده که این ستاره از مجموعه شش ستاره تشکیل شده است که در آسمان کنار همدیگرند و به لحاظ گرانشی برهم تأثیر دارند.
برحسب اتفاق، مکان کشف دو سیاره از
منظومه شمسی با استفاده از تلسکوپ در جوزا بود. فردریک ویلیام هرشل، اختر شناس انگلیسی، در ۱۱۹۵/۱۷۸۱ سیاره اورانوس را در نزدیکی ستاره ـ جوزا و کلاید ویلیام تومباو، اخترشناس امریکایی، در ۱۳۰۸ ش/۱۹۳۰ سیاره پلوتو را در نزدیکی ستاره ـ جوزا کشف کردند.
کانون بارش شهابی جوزایی که جزء سه بارش شهابی مهم سالانه است در صورت فلکی جوزا قرار دارد. هر سال در حوالی ۲۲ آذر، رصد کنندگان در بهترین شرایط، در هر ساعت، حدود صد شهاب در این بارش مشاهده می‌کنند.
(۱) ابن‌قتیبه، كتاب‌الانواء، حیدرآباد، دكن ۱۳۷۵/۱۹۵۶؛
(۲) ابوریحان بیرونی، كتاب التفهیم لاوائل صناعه التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران ۱۳۶۲ ش؛
(۳) ابوریحان بیرونی، كتاب القانون‌المسعودی، حیدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛
(۴) بندهش، (گردآوری) فرنبغ‌دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، ۱۳۶۹ ش؛
(۵) شهمردان‌بن ابی‌الخیر، روضه المنجمین، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه ملك، با مقدمه و فهرستها و اصطلاحات نجومی از جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۶۸ ش؛
(۶) عبدالرحمان‌بن عمر صوفی، كتاب صورالكواكب، چاپ عكسی از نسخه خطی كتابخانه بودلیان، ش ۱۴۴. Marsh ، فرانكفورت ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛
(۷) همو، ترجمه صورالكواكب عبدالرحمن صوفی، به قلم نصیرالدین طوسی، چاپ معزالدین مهدوی، تهران ۱۳۵۱ ش؛
۸- حسن‌بن علی قمی، ترجمه
المدخل الی علم احكام النجوم: تألیف به سال ۳۶۵ ه ق، از مترجمی ناشناخته، چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران ۱۳۷۵ ش؛
(۹) مظفربن محمدقاسم گنابادی، شرح بیست باب ملامظفر(در باره رساله بیست باب در معرفت تقویم اثر عبدالعلی‌بن محمد بیرجندی)، چاپ سنگی )بی‌جا] ۱۲۷۶؛
(۱۰) محمدبن مسعود مسعودی مروزی، مجمع الاحكام ، چاپ علی حصوری، تهران ۱۳۷۹ ش؛
(۱۱) ابوالفضل مصفّی، فرهنگ اصطلاحات نجومی ، تهران ۱۳۶۶ ش؛
(۱۲) Richard Hinckley Allen, Star names: their lore and meaning , New York ۱۹۶۳;
(۱۳) Michael E. Bakich, The Cambridge guide to the constellations , Cambridge ۱۹۹۵;
(۱۴) Robert Burnham Jr., Burnham's celestial handbook: an observer's guide to the universe beyond the solar system , New York ۱۹۷۸;
(۱۵) A Dictionary of astronomy , ed. Ian Ridpath, Oxford: Oxford University Press, ۱۹۹۷;
(۱۶) Felix Guirand, "Greek mythology", in New Larousse encyclopedia of mythology , London: Hamlyn, ۱۹۸۱;
(۱۷) Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations, Wiesbaden ۱۹۸۶;
(۱۸) David N. MacKenzie, A concise Pahlavi dictionary , Oxford ۱۹۹۰;
(۱۹) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer, London ۱۹۸۴;
(۲۰) Adrian Room, Dictionary of astronomical names , London ۱۹۸۸.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جوزا »، شماره۵۱۹۵.
