صیدالخاطر ابن جوزی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«صید الخاطر»
اثر ابو الفرج عبد الرحمن بن علی بن محمد
مشهور به ابن جوزی (۵۱۱- ۵۹۷ ق)، مشتمل بر موعظه‌ها و اندرزهایی است که نفس را به سوی آرامش و سکون فرا می خواند. ابن جوزی با اینکه در فصولی می‌کوشد
مواعظ و اندرزهای خود را معطوف به قشر خاصی (
صوفیه) نماید اما بر سر
تعلیم همه انسانهاست و
مخاطب او
عموم مردم هستند.
اثر از یک مقدمه ی نسبتا مفصل به
قلم «علی طنطاوی» که تعلیقه اثر محسوب می‌شود و متن اصلی مؤلف تشکیل یافته است. طنطاوی مطالب
کتاب را در ۳۷۲ شماره
تدوین و عنوان بندی کرده است.
از آنجا که اندیشه ابن جوزی خوب شکل گرفته و ساختار یافته است لذا
روش او در تدوین مباحث با عبارات کوتاه و روشن که در خور یک
دایرة المعارف است، بیان می‌شود. بالاخره این که از روشهایی که خاص ادبیات اخلاقی است، مشتمل بر
حکایات، اندرزها، کلمات قصار، اقوال بزرگان و قطعات منظوم کوتاه و به نحوی کاملا سنتی که روش او در تالیفاتش می‌باشد از
آیات قرآنی و
احادیث در استناد به مطالب و مباحث خود، فراوان استفاده کرده است.
علی طنطاوی مقدمه اش بر کتاب از سیر آشنایی خود با کتب ابن جوزی که با کتاب سیره عمر بن عبد العزیز شروع و بعد با تلبیس
ابلیس، الاذکیاء، عقود الجواهر و البدایة و النهایة ادامه می‌یابد، آغاز می‌کند و در آخر به «المنتظم فی تواریخ الامم من العرب و العجم» او می‌رسد. شاید بتوان گفت او به معرفی ابن جوزی از خلال کتب او پرداخته است. سپس دیدگاه بزرگان از جمله ابن خلکان را در مورد ابن جوزی مطرح می‌کند. بعد به فصول ۳۳۶، ۱۸۴، ۳۱۲، ۳۰۸، ۲۴۷، ۷۱، ۶۳، ۵۳ اشاره می‌کند که در همین
اثر ابن جوزی از آنها نام برده و از این منابع در
نگارش اثر سود جسته است. سپس به خرده گیری و طعن
علما در
خصوص نقد آثار ابن جوزی پرداخته و از آنها
جواب می‌دهد. ذکر مجالس ابن جوزی و نقل بعضی از مشاهدات «ابن جبیر» و دیگران در
خصوص مجالس او از دیگر مطالب مقدمه است. در ادامه به ذکر بعضی از
خصوصیات شخصیتی ابن جوزی و در آخر به فوت و مراسم
تشیع جنازه و ذکر اولاد او پرداخته می‌شود و در آخرین صفحات این مقدمه چهل صفحه‌ای به معرفی کتاب و فصول این اثر می‌پردازد.
در فصول مختلفی از کتاب مطالبی درباره
نفس مورد بررسی قرار گرفته است. شناخت نفس و استخراج اسرار آن در فصول ۱، ۳۳، ۲۶۱، ۲۵۸، نجواها و گفتگوهای نفس در فصول ۲۱، ۳۲، ۴۸، فراموشی و جنایات نفس در فصل ۸۵ و ۹۹،
صبر بر
شبهات فصل ۱۲۵ و ۱۳۸، ناله و فریاد نفس از عدم اجابت
دعا فصل ۱۴۸ و اجازه نفس در پیروی از بعضی از فرقه‌ها در فصل ۱۵۶.
مؤلف، از آنجا که مخاطب خویش را در معرض خطر
دنیا و زندگی و لذات زودگذر دنیوی و حیله‌های شیطان می‌دیده است به جهت حفظ خواننده از این خطر فصولی را به تبیین این موضوع قرار داده است. لذت دنیوی در فصول ۱۳۹، ۱۲۶، ۸۱، ۷۶ و ۳،
حرص بر جمع و حفظ مال در فصول ۲۲۱ و ۳۴، جاذبه‌های دنیا در فصول ۲۳۵، ۱۵۸، ۷۵، و ۲، اتباع مردم از عادات و بی مبالاتی در امور
شرع در فصول ۱۱۵ و ۱۱۱، پیروی از
شهوات نفسانی در فصول ۲۱۵، ۱۶۸، ۲۳۵، ۶۳، ۲۸ و ۲۱۹.
از آنجا که مؤلف در بعضی از فصول، مخاطبین خاصی را در نظر داشته لذا از
عالمان،
زاهدان و
عابدان و فرمانروایان سخن به میان می‌آورد و آنها را که با
نیرنگ و حیله‌های
شیطان فریفته شده در طبقات غافلین شمرده و گزارش احوال آنها را در ضمن فصول ۱۵۵، ۹۶، ۷۱، ۶۹، ۴۶، ۱۵۲ و ۹۳ ذکر می‌کند.
در ادامه، فصول خاصی را به صوفیان که او را گروهی از زاهدان می‌شمارد که با صفات، نشانه‌ها و احوالی از زاهدان باز شناخته می‌شوند،
اختصاص داده است و آنگاه مباحثی را در نادرستی
اعتقادات آنها بیان می‌کند. فصول ۱۶۱، ۱۷۸، ۲۶۶، ۲۹۱، ۱۱، ۱۰۸، و.... در فصول ۱۰۸، ۱۰۱، ۳۶ و ۲۲ نیز شرح
حقیقت زهد نزد علمای گذشته،
اعتدال در امور
دین و دنیا آورده می‌شود.
نفس نخستین دشمنی است که باید
عارف بالله آن را از پای در آورد به اصلاح درآورد و به
خیر و نیکی سوق دهد. مجاهده بانفس (فصل ۹۱) و اصلاح آن صورت نمی‌گیرد مگر اینکه همواره به نفس یادآور نمود که جهان گذرا و
مرگ در کمین است. از دیگر اسباب اصلاح مخالفت با
هوی،
صبر بر
مرض و
صبر بر
تقوی است که این اسباب در فصول ۱۹۵، ۱۹۸، ۱۵۴، ۸۹، ۱۳۲، ۴ بیان می‌شود در فصول ۱۵۸ و ۷۸ به تربیت نفس و
سلوک آن پرداخته می‌شود.
مؤلف برای شناخت عارف و
مؤمن بالله به بحث معرفة الله و بحث
ایمان روی می‌آورد. در فصل ۴۵، معرفة الله را مطرح و در فصول ۸۴، ۸۵، ۱۳۴، ۸۳، ۷۷، ۸۸ و ۲۸۹ به شرح ویژگی عارف بالله می‌پردازد. در فصل ۲۳۳ و ۶۸ نیز به تبیین
درجات ایمان که با صبر بر
بلا و
رضا و خشنودی به
قضای الهی شناخته می‌شود، می‌پردازد.
مؤلف گوشه‌ای از
تکالیف و
احکام شریعت اسلامی را به مخاطب خود
تعلیم یا آنها را به او گوشزد و یادآوری می‌کند، آن چه قول،
اندرز،
حکایت و کلمات قصار در کتاب آمده است برای آن است که
روح و جان مخاطب را برای قبول
احکام اخلاقی آماده کند. بحث تقسیم مال به
حرام و
حلال، (فصل ۱۹) احکام
منکرات (فصل ۶۰)،
وجوب اجتهاد (فصل ۷۱)، خدمت و اخذ اموال از سلاطین
جایز نیست (فصول ۲۶۰، ۲۵۳ و ۲۹۳)، و بر
عالم،
واجب است که سلاطین را
موعظه نماید (فصل ۳۰۷) در این راستاست.
از دیگر مطالب این
اثر، بحث
سعادت (فصل ۲۰۶ و ۲۴۳) و بحث
تشبیه و
تاویل است که مؤلف
رای ثابتی در این مسئله بیان نمی‌کند و صحبت‌های او در حول این موضوع مضطرب و مشوش است (فصول ۲۳۷، ۱۹۴، ۱۹۱، ۳۱۹، ۱۲۳، ۷۱، ۶۱، ۴۹، و ۲۴۶) بحث
علم کلام (بحث از سمع و دیدن
خدا) (فصل ۱۸۹)، بحث
خوف و
رجاء (فصل ۸۶، ۶۴، ۴۰)، بحث
توکل و اخذ اسباب (فصول ۳۰۹، ۳۷۱)، بحث
عزلت، مؤلف باز در اینجا رای ثابتی مطرح نمی‌کند و سخنان او در این مورد دگرگون است (فصول ۲۹۷، ۳۱۲، ۲۶۰، ۱۸۷، ۱۶۶، ۴۸، ۲۴، ۲۲ و ۳۰۲). ارزش
وقت (فصول ۱۶۳، ۹۲، ۱۴)، بحث در
نظافت (فصل ۵۲)، بحث در کیفیت تعدی انسان (۱۷۱)،
نصیحت به
طلاب علوم دینی (فصول ۲۳۶، ۲۲۶، ۱۸۶، ۲۶۳) از دیگر مباحث کتاب است.
در پاورقی، مصحح علاوه بر توضیح و تبیین اعلام، اماکن و لغات که در متن مؤلف آمده، رفع ابهام از بعضی از جملات نموده است.
تنظیم فهرست‌ها و عناوین و مقابله نسخ توسط ناجی طنطاوی صورت گرفته است. در صفحات پایانی کتاب فهرست‌های: اعلام، اماکن، احادیث شریفه، اشعار و در آخر فهرست موضوعات ذکر شده است.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
