عباسقلی‌آقا باکیخانف
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
باکیخانُف، عباسقلی‌آقا (۱۲۰۸-۱۲۶۳ق/۱۷۹۴-۱۸۴۶م)، مشهور و متخلص به «قدسی»، مورخ و یکی از بزرگان
ادب قفقاز می‌باشد.
باکیخانُف، عباسقلی‌آقا (۱۲۰۸-۱۲۶۳ق/۱۷۹۴-۱۸۴۶م)، مشهور و متخلص به «قدسی»، مورخ و یکی از بزرگان
ادب قفقاز می‌باشد.
او پیش از نفوذ
روسیه در قفقاز با عنوان باکی خانلی شناخته می‌شد.
پدرش میرزاخان محمد ثانی، پیش از سلطه روسیه از خان‌های باکو و قوبا (قوبه) بود و تا اوایل
سده ۱۳ق/۱۹م بر این نواحی
حکومت داشت، چنانکه عباسقلی در قریه امیرحاجیان به
دنیا آمد.
باکیخانف تا حدود سال ۱۲۳۵ق/۱۸۲۰م به آموختن
زبان فارسی و
عربی پرداخت.
در این سال
[۱۲۳۵ق/۱۸۲۰م
] در
تفلیس به خدمت
ارتش روسیه درآمد. او در این شهر،
زبان روسی را فراگرفت و آنگاه در ستاد نیرو‌های روسیه در قفقاز به عنوان مترجم مشغول خدمت شد. باکیخانف در ۱۲۴۸ق/۱۸۳۲م به خدمت مارشال پاسکویچ فرمانده کل نیرو‌های روسیه در جنگ‌های
ایران و روس (۱۸۲۶- ۱۸۲۸م) درآمد و مدت دو سال به روسیه سفید،
فنلاند،
لیتوانی،
لهستان و دیگر نواحی
اروپا سفر کرد
وی در امور
جنگ و مذاکرات
صلح میان روسیه و ایران و نیز در جریان جنگ و صلح با
دولت عثمانی، از همرا‌هان پاسکویچ بود.
باکیخانف در قوبا، انجمنی ادبی با نام «گلستان» تأسیس کرد و به بررسی آثار
فردوسی،
خیام،
نظامی،
خاقانی،
مولوی،
سعدی،
حافظ و جز آنان پرداخت.
وی در ۱۲۶۲ق/۱۸۴۶م از خدمت کناره گرفت و راهی
مکه شد.
او در میانه راه مکه به
مدینه، بیمار شد و در
وادی فاطمه درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد.
باکیخانف آثار متعددی در زمینه‌های مختلف به زبان‌های ترکی، فارسی و عربی به رشته تحریر درآورد.
وی در نخستین مراحل فعالیت خویش کتاب ریاض القدس را در ۱۲۳۶ق/۱۸۲۱م در احوال
چهارده معصوم (علیهم السلام) به
زبان ترکی نوشت.
از دیگر نوشته‌های او در این دوره، کتاب مشکاة الانوار و
مرآة الجمال است که هر دو به زبان فارسی است. مشکاة الانوار شامل بعضی مطالب اخلاقی، و مرآة الجمال شامل
مجموعه‌ای از اشعار فارسی است.
نصیحت‌نامه اثر دیگر او درباره اخلاقیات است که در ۱۲۴۲ق/۱۸۲۷م به زبان ترکی برای کودکان نوشته است.
اثر دیگر او قانون قدسی در زمینه دستور
زبان فارسی است. مؤلف این اثر فارسی را در ۱۲۴۷ق/۱۸۳۱م نوشت و سپس به زبان روسی ترجمه کرد و به نیکلای اول امپراتور روسیه تقدیم نمود. قانون قدسی به هر دو زبان در تفلیس به چاپ رسیده است.
اثر دیگر او با عنوان کشف الغرائب که به زبان فارسی، و درباره کشف قاره آمریکاست.
باکیخانف رساله‌ای با عنوان تهذیب الاخلاق نوشت و در آن ضمن بهره‌گیری از آثار فلاسفه اسلامی و شرق به شرح بعضی نکات فلسفی پرداخت.
اثر دیگر او عین المیزان رساله‌ای در
منطق است که دو بخش و به
زبان عربی است.
از دیگر نوشته‌های باکیخانف
اسرار ملکوت به زبان فارسی است که مؤلف خود آن را به عربی ترجمه کرده است. باکیخانف در این اثر با استناد به اندیشه‌های متفکران اروپایی و مشرق زمین به کیفیت اجرام سماوی و برخی مسائل مربوط به علم هیأت و نجوم پرداخته است. وی در
سفر به
استانبول، این اثر را به
سلطان عبدالمجید تقدیم کرد که ترجمه ترکی آن در استانبول (۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م) چاپ و منتشر شد.
مهم‌ترین اثر باکیخانف گلستان ارم است که تاریخ تألیف آن را ۱۲۵۷ق/۱۸۴۱م دانسته‌اند.
مؤلف نخست این اثر را به فارسی نوشت و سپس آن را به روسی ترجمه کرد. وی در نامه‌ای به نیکلای اول تزار روسیه نوشت که هدفش از نگارش کتاب آشنا کردن جهانیان با
تاریخ داغستان و
قفقاز بوده است.
در نامه او چنین آمده است: «مدتی در خدمت فرمانروای کل ماوراء قفقاز بودم. در این دوران ضرورت نگارش تاریخ سرزمینمان را که نانوشته مانده بود، احساس کردم. برای تدارک تاریخ سرزمین خویش از مآخذی ارزشمند بهره جستم که در اختیارم قرار داشت و این کار برای هر کس میسر نبود».
باکیخانف در نگارش گلستان ارم از آثار مورخان، جهان‌گردان و جغرافی‌دانان رومی، بیزانسی، ارمنی و اسلامی بهره جست و تاریخ
شیروان و داغستان را تا سر حد امکان به گونه‌ای قابل توجه ارائه کرد؛ اما مؤلف به دوران
حکومت سلجوقیان،
اتابکان ایلدگز و
خوارزمشاهیان و دوران
مغول تا عهد
صفویه توجه کافی مبذول نداشته است.
از نکات مهم گلستان ارم توجه مؤلف به حکومت خان‌ها در قفقاز است. کتاب با شرح جنگ‌های
ایران و روس (که در زمان
حیات وی روی داده بود) و
عهدنامه گلستان پایان می‌یابد.
(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) باکیخانف عباسقلی‌آقا، گلستان ارم، به کوشش عبدالکریم علی‌زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م.
(۳) تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش.
(۴) جعفر محمد، ملی مدنیتمزین فخری، آذربایجان، باکو، ۱۹۴۶م، شم (۸) ۳.
(۵) علی‌زاده عبدالکریم، مقدمه بر گلستان ارم.
(۶) هیئت جواد، آذربایجان ادبیات تاریخینه بیرباخیش، تهران، ۱۳۵۸ش.
(۷) هیئت جواد، سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۸) Azarbaijan sovet ensiklopediyasi، Baku، ۱۹۷۶.
(۹) BSE ۳.
(۱۰) EI ۲.
(۱۱) TOrkiye diyanet vakf o Islam ansiklopedisi، Istanbul، ۱۹۹۱.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۹۷، برگرفته از مقاله «باکیخانُف».
