• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

عبدالرحمن بن اشعث

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


عبدالرحمن بن محمد بن اشعث (۹۵ق)، منسوب به خاندان حارث بن معاویه بن کنده است. وی از سرشناسان عرب و از حامیان خاندان اموی بود که به تدریج به مخالفان آن تبدیل شده و علیه ایشان دست به شورش زد که از سال ۸۱ تا سال ۸۲ هجری را در بر گرفته و دامنه آن از سیستان تا بصره گسترش یافت.


خاندان ابن اشعث در میان قبیله کنده و دیگر قبایل مجاور عرب اعتبار زیادی داشتند
[۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۳، ص۱۳۸.    
این خادان خدمات زیادی به امویان نمودند.
[۲] ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الاولی، ۱۴۰۳، ص۴۲۵.    
[۳] ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸، ج۳، ص۱۵۱.


روابط اشعث و فرزندان وی با خاندان علی (علیه‌السّلام) و شیعیان در آغاز خوب بود، اشعث در جنگ صفین گرچه نه راسخ قدم، اما در هر حال در سپاه امام علی (علیه‌السّلام) بود
[۴] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۱۵۶.
و در ماجرای حکمیت و انتخاب شدن ابوموسی اشعری به عنوان نماینده عراقیان نقش داشت.
[۵] دینوری، عبدالله بن مسلم ابن قتیبة، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰، ج۱، ص۱۴۹.    

به تدریج روابط شیعیان و خاندان ابن اشعث به سردی و خصومت گرایید. زمانی که مسلم بن عقیل در کوفه پنهان شده بود، عبدالرحمن بن محمد بن اشعث محل اختفای او را یافت و به عبیدالله بن زیاد خبر داد و این اولین نقش او در عرصه سیاست بود که ایفا کرد. محمد بن اشعث، پدر وی نیز در جنگ با مسلم نقش فرماندهی سپاه عبیدالله را داشت.
[۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۵، ص۳۷۰.    

در جنگ بین مختار و مصعب بن زبیر، عبدالرحمن، پدر و برادرانش در جبهه زبیریان بودند. کشته شدن پدرش در این جنگ او را در دشمنی با شیعه مصمم‌تر و کینه توزتر نمود؛ به طوری که نظر مثبت خود را برای کشتن اسیران شیعه هم قبیله‌ایش اعلام کرد.
[۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۶، ص۱۱۶.    


عبدالرحمن پس از اندکی از سوی مصعب بن زبیر به ولایت فارس منصوب شد؛ اما با مخالفت عبدالله بن زبیر مواجه شده و عزل گردید که این موجب تیرگی روابط عبدالرحمن و زبیریان گردید. وی پس از اندکی از سوی برادرش اسحاق بن محمد که فرمانده سپاه اعراب در طبرستان بود، به فرماندهی بخشی از سپاه رسید.
[۸] دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث.    

در سال ۸۰ه. ق، حجاج بن یوسف او را به ولایت سیستان گماشت و وی را مامور سرکرب خوارج و جنگ با رتبیل، پادشاه مناطق شرق سیستان، کرد. گفته شده عبدالرحمن در نظر حجاج منفور بود و این نفرت را ابراز می‌کرد و گاه با او به مشاجره لفظی می‌پرداخت.
[۹] دایره المعارف بزرگ اسلامی، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث، ج۳، ص۸۸۹.    
حجاج ظاهرا با این ماموریت خواست او را به نقطه‌ای دور بفرستد و امید داشت در جنگ با خوارج کشته شود. عبدالرحمن نیز از همان ابتدا قصد براندازی حکومت حجاج را در سر می‌پروراند
[۱۰] دایره المعارف بزرگ اسلامی، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث، ج۳، ص۸۸۹.    
حجاج سپاهی بزرگ و بسیار آراسته با او به سیستان فرستاد؛ به طوری که به «جیش الطواویس»، به معنی سپاه طاووس‌ها، معروف شد. حجاج اموال زیادی نیز به این لشکرکشی اختصاص داد. او چندین نامه به عبدالرحمن نوشت و او را به جنگ تشویق و تحریض کرد. عبدالرحمن این شتاب را به فال نیک نگرفت و دانست حجاج نقشه هلاک او را کشیده است.
[۱۱] بلعمی، محمد بن محمد، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، البرز، ۱۳۷۳ش، ج۴، ص۷۹۵.
گفته شده عموی عبدالرحمن بن اشعث نزد حجاج آمده و به وی هشدار داد که وی را به سیستان نفرستد، چرا که وی تمرد خواهد کرد؛ اما حجاج بر کار خود پافشاری کرد.
[۱۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۷۲.

پس از آن که ابن اشعث به سیستان رسید، رتبیل به وی نامه‌ای نوشت و خواستار ترک مخاصمه و پرداخت خراج شد؛ اما حجاج نپذیرفت و به داخل سرزمین ایشان نفوذ کرد. هر منطقه‌ای را که می‌گرفت عامل و نگهبانانی بر آن جا می‌گماشت، و در مسیرها برید و در مناطق حساس پادگان قرار می‌داد و سلطه خود را محکم می‌ساخت. سپس با رتبیل، به شرط گرفتن خراج صلح کرد
[۱۳] مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۸۰۰.
و نامه‌ای به حجاج نوشت و او را از پیروزی‌هایی که به دست آورده با خبر نموده و تصمیم خود را مبنی بر بازگشت به سیستان اعلام کرد؛ اما حجاج این را نپذیرفت و خواهان ادامه نبرد و پیشروی ایشان شد. عبدالرحمن تمرد نموده و این اصرار حجاج را برای این دانست که خواهان کشته شدن اوست، پس سپاهیان خود را علیه حجاج شوراند و ایشان نیز که دور از خانواده و در اثر جنگ‌های پی در پی خواهان بازگشت بودند با عبدالرحمن هم داستان شده و با او بر عزل عبدالملک از خلافت و برای جنگ با حجاج بیعت کردند.
[۱۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۷۹ - ۳۶۸۰.

پس از این در سال ۸۱ هجری ابن اشعث به همراه سپاه به فارس و کرمان وارد شد و مردم این شهرها را علیه عبدالملک بن مروان خلیفه اموی، و حجاج فراخواند. ایشان نیز با او همراهی نموده و بیعت کردند. وی خود را «القحطانی» نامید و در نامه‌ها خود را «عبدالرحمن ناصر امیرالمؤمنین» می‌خواند
[۱۵] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۱۵۶.
عبدالرحمن به مهلب بن ابی صفره که همواره در قدرت با او رقابت داشت، نیز نامه‌ای نوشت و از او خواست با وی علیه امویان متحد گردد که مهلب نپذیرفت
[۱۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۶۹.
ابن اشعث همراه سپاهی که فراهم کرده بود به سوی بصره حرکت کرد. وقتی به بصره رسید بزرگان، صحابه و قاریان بصره که در جنگ با حجاج با عبدالرحمن بیعت کردند. در بصره جنگ سختی بین سپاه حجاج و ابن اشعث درگرفت که خسارات زیادی به نیروهای ابن اشعث وارد شد
[۱۷] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۸۶.
ایشان به کوفه رفتند و در آن جا مورد استقبال مردم و بزرگان قرار گرفتند. عبدالرحمن در این شهر برای مردم سخن گفت و از حجاج به عنوان کافر و کسی که حکم الهی را زیر پای نهاده و خداوند را به خشم آورده یاد کرد و ایشان را علیه او فراخواند
[۱۸] دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۰.
بسیاری از قراء که گفته شده تعدادشان به هزار تن می‌رسید، همراه اشراف کوفه با او بیعت کردند. ابن اشعث حتی ایوب بن فربه را که حجاج نزد او فرستاده بود تا وی را به اطاعت خود فرا خواند به خویش خواند و او را با خود همراه ساخت.
[۱۹] دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۱.

سپاه بزرگی از مردم بصره و کوفه جمع شد و در منطقه‌ای به نام «دیر جماجم» سنگر گرفتند. سپاه حجاج نیز در «دیرقره» مستقر شدند. تعداد جنگجویان ابن اشعث بیست هزار نفر گفته شده است. جنگ سختی میان دو جبهه درگرفت. ابتدا جنگ به نفع سپاه عراق بود. عبدالملک که از این اوضاع به وحشت افتاده بود، برادرش، عبدالله، را همراه نامه‌ای به سوی عراق فرستاد که تا با ابن اشعث مذاکره نماید که اگر او خواهان عزل حجاج است، وی را عزل کند و ابن اشعث دست از جنگ و مخالفت بردارد. حجاج از این موضوع با خبر شده و هراسناک گشت. از این روی نامه‌ای برای عبدالملک فرستاد و به او خاطرنشان کرد که در صورت عزل او، ابن اشعث وی را نیز عزل خواهد کرد. وی توانست عبدالملک را قانع کرده و به نبرد با عبدالرحمن ادامه دهد.
[۲۰] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۹۲.

در میان سپاه ابن اشعث قاریان و بزرگانی چون شعبی و سعید بن جبیر و ابوالبختری طایی و عبدالرحمن بن ابی لیلی و کمیل بن زیاد دیده می‌شد.
[۲۱] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۹۲.
[۲۲] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۹۲.
از این روی برخی معتقدند از این پس شورش ابن اشعث شکل عقیدتی به خود گرفت
[۲۳] دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث.
به گفته مستوفی: «چون صحابه و تابعین و علما و فقها بر مخالفت حجاج، با عبدالرحمن بن اشعث متفق شدند، حجاج هر که را از ایشان می‌یافت، می‌کشت»
[۲۴] مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴ش، ص۲۷۹.

به گفته ابن اثیر مدت جنگ این دو سپاه صد و سه روز طول کشید. شروع جنگ در ربیع الاول سال و پایان آن در جمادی الثانی بود. این جنگ به شکست سپاه عبدالرحمن بن اشعث انجامید. عبدالرحمن به بصره گریخت و در آن جا نیز گروهی از سپاه به وی ملحق شده و به حجاج حمله بردند؛ اما دوباره شکست خوردند. به جز گروه اندکی همه کشته شدند. عبدالرحمن به مسکن گریخت و بازهم شکست خورد
[۲۵] تاریخ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۷۱۸.
به این ترتیب شورش عبدالرحمن بن اشعث به پایان رسید.

۳.۱ - مرگ ابن اشعث

عبدالرحمن و گروه اندکی که با او باقی مانده بود، پس از جنگ و گریزهایی راه سیستان را پیش گرفتند
[۲۶] ابن خلدون، عبد الرحمن، العبر، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۵.
ابن اشعث در بست به دست حاکم بست، عیاض بن همیان دستگیر شد؛ اما رتبیل پس از با خبر شدن عیاض را تهدید کرد که آسیبی به وی نرساند. از این روی ابن همیان او را آزاد کرده و وی را نزد رتبیل فرستاد
[۲۷] ابن اثیر، عز الدین علی، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۸۵.    
در سال ۹۵ هجری حجاج نماینده‌ای همراه اموال بسیار نزد رتبیل فرستاد و از او خواست عبدالرحمن را به او تحویل دهد، رتبیل نیز پذیرفت و ابن اشعث را به حجاج تحویل داد. اما او در رخج، یکی از نواحی کابل، خود را از بالای قصری که در آن بود به پایین انداخت و مرد. جسدش را نزد حجاج بردند و او سرش را جدا کرد و نزد عبدالملک فرستاد.
[۲۸] مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۹۹۲.


۱. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۳، ص۱۳۸.    
۲. ↑ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیة، ط الاولی، ۱۴۰۳، ص۴۲۵.    
۳. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن بن محمد، دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸، ج۳، ص۱۵۱.
۴. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۱۵۶.
۵. ↑ دینوری، عبدالله بن مسلم ابن قتیبة، الامامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰، ج۱، ص۱۴۹.    
۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۵، ص۳۷۰.    
۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ج۶، ص۱۱۶.    
۸. ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث.    
۹. ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث، ج۳، ص۸۸۹.    
۱۰. ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث، ج۳، ص۸۸۹.    
۱۱. ↑ بلعمی، محمد بن محمد، تاریخنامه طبری، تحقیق محمد روشن، تهران، البرز، ۱۳۷۳ش، ج۴، ص۷۹۵.
۱۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۷۲.
۱۳. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، آفرینش و تاریخ، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران، آگه، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۸۰۰.
۱۴. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۷۹ - ۳۶۸۰.
۱۵. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۱۵۶.
۱۶. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۶۹.
۱۷. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۸۶.
۱۸. ↑ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۰.
۱۹. ↑ دینوری، ابو حنیفه احمد بن داود، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، نشر نی، ۱۳۷۱ش، ص۳۶۱.
۲۰. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۹۲.
۲۱. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۹۲.
۲۲. ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۶۹۲.
۲۳. ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، عبدالکریم گلشنی، مدخل ابن اشعث.
۲۴. ↑ مستوفی قزوینی، حمد الله بن ابی بکر، تاریخ گزیده، تحقیق عبد الحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴ش، ص۲۷۹.
۲۵. ↑ تاریخ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷، ص۳۷۱۸.
۲۶. ↑ ابن خلدون، عبد الرحمن، العبر، ترجمه عبد المحمد آیتی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۸۵.
۲۷. ↑ ابن اثیر، عز الدین علی، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۸۵.    
۲۸. ↑ مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا، ج۲، ص۹۹۲.


سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «عبدالرحمن بن اشعث» تاریخ بازیابی ۹۵/۰۲/۰۸.    



جعبه ابزار