عبداللّه بن جعفر حمیری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حِمیَری، عبداللّه بن جعفر،
عالم و
محدّث امامی قرن سوم و چهارم است.
کنیه وی ابوالعباس بود. از تاریخ دقیق
ولادت و
وفات او اطلاعی نیست، اما بدون شک در دوران امامت
امام هادی و
امام حسن عسکری علیهماالسلام و در دوره
غیبت صغرا می‌زیسته‌است.
حمیری، از مشایخ و بزرگان
قم بود، در سالهای پایانی قرن سوم به
کوفه سفر کرد و محدّثان آن شهر از وی
احادیث بسیاری شنیدند.
شیخ‌طوسی در رجال خود
در میان اصحاب
امام رضا علیه‌السلام از فردی به نام ابوالعباس حمیری یاد کرده که
خویی ــ با ارائه دلایلی، از جمله تاریخ سفر حمیری به کوفه، که نجاشی آن را گزارش کرده ــ وی را غیر از عبداللّه بن جعفر حمیری دانسته‌است.
از جمله کسانی که حمیری از آن‌ها
روایت کرده عبارت‌اند از: ایوب بن نوح نخعی،
هارون بن مسلم،
[ احمد بن محمد بن خالد برقی، محمد بن حسین بن ابی‌الخطاب و محمد بن خالد طیالسی. ]
مهم‌ترین راویان حدیث از حمیری عبارت‌اند از: علاوه بر فرزندش محمد، احمد بن محمد بن یحیی عطار قمی، ابوعلی اسکافی، محمد بن حسن بن ولید قمی، علی بن حسین بن بابویه، ابوغالب زُراری، و محمد بن موسی بن متوکل.
حمیری علاوه بر فرزندش محمد، که فردی مشهور و صاحب تألیفات بوده، سه فرزند دیگر، به نامهای احمد و جعفر و حسین، داشته‌است که همگی دارای مکاتباتی با امام زمان عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف بوده‌اند. برخی مکاتبات محمد بن عبداللّه بن جعفر حمیری با امام زمان باقی‌مانده‌است. حمیری نقش مهمی در روایت مکتوبات حدیثی محدّثان قم داشته‌است. همچنین نام وی در سلسله‌اسناد روایی بسیاری از آثار محدّثان شیعی کوفه و مناطق دیگر دیده می‌شود.
حمیری آثار متعددی تألیف کرده که اغلب شامل موضوعات مورد علاقه محدّثان آن دوره‌است. از جمله موضوعاتی که محدّثان شیعه آن دوره آثار متعددی درباره آن تدوین کرده‌اند، پاسخهای ائمه به پرسشهای اصحاب درباره مسائل فقهی و کلامی است که موارد فراوانی از آن‌ها در کتب اربعه نقل شده‌است.
حمیری نیز برخی مکاتبات فقهی ـ کلامی بین امامان شیعه و اصحاب را گردآورده و آثاری با این موضوع تألیف کرده‌است.
وی در کتاب مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث علیه‌السلام، مکتوبات بین برخی اصحاب امام هادی علیه‌السلام با ایشان را، که غالبآ مشتمل بر مسائل فقهی است، گرد آورده‌است. نامهای برخی از این اصحاب در منابع حدیثی دیگر آمده‌است که عبارت‌اند از: حسن/ حسین بن مالک، محمد بن جزک، حسین بن علی بن کیسان صنعانی، ایوب بن نوح، محمد بن سرو و علی بن ریّان بن صلت .
ابن‌ادریس حلّی منتخبی از این کتاب را نقل کرده‌است.
حمیری همچنین کتابی با عنوان مسائلُ لأبی محمدالحسن علیه‌السلام علی‌ید محمد بن عثمان العمری تألیف کرده که نقل‌قولهایی از آن در آثار گوناگون امامیه باقی‌مانده‌است.
براساس این نقل‌قول‌ها، به نظر می‌رسد که بخش اعظم این کتاب، پرسشهای فقهی از امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده که حمیری آن‌ها را از طریق محمد بن عثمان عَمْری به امام می‌رسانده و پاسخهایی نیز از طریق عمری می‌گرفته‌است. احتمالا حمیری در این کتاب برخی مکتوبات دیگر اصحاب ائمه به امام حسن‌عسکری علیه‌السلام را نیز آورده‌است.
حمیری آثاری نیز در موضوع امامت تألیف کرده‌است. وی کتاب مهمی با نام الدلائل داشته‌است که تا قرن هفتم موجود بوده و بهاءالدین اربلی (متوفی ۶۹۳) و ابن‌طاووس (متوفی ۶۶۴) بخشهایی از آن را نقل کرده‌اند. ابن‌طاووس نسخه‌ای از این کتاب را، به خط احمد بن حسین ابن‌غضائری ، در اختیار داشته‌است
از جمله آثار حمیری درباره غیبت ، کتاب الغیبة است. همچنین وی تألیف دیگری در این زمینه داشته که نجاشی از آن با نام الغیبة و الحیرة یاد کرده و احتمالا همان است که طوسی، به نقل از ابوجعفر محمد بن جعفر ابن‌بُطّه قمی، نام آن را الفترة والحیرة ذکر کرده‌است.
ابن ابی‌زینب و ابن‌بابویه و شیخ‌طوسی در کتاب الغیبة روایات فراوانی درباره غیبت از حمیری نقل کرده‌اند که برگرفته از آثار وی در این باب است. ابن‌بابویه در کتاب التوحید روایاتی به نقل از مشایخ خود از حمیری آورده که احتمالا از کتاب العظمة و التوحید یا کتاب التوحید و البداء و الارادة و الاستطاعة و المعرفة است که شیخ طوسی از کتاب اخیر با عنوان التوحید و الاستطاعة و الافاعیل و البداء یاد کرده‌است.
تنها کتاب موجود از حمیری، قرب‌الاِسناد است. نجاشی از سه کتاب حمیری با نامهای قرب‌الاسناد الی الرضا علیه‌السلام، قرب الاسناد الی ابی‌جعفر بن الرضا علیهماالسلام، و قرب الاسناد الی صاحب الامر علیه‌السلام یاد کرده، اما شیخ‌طوسی فقط از قرب‌الاسناد نام برده‌است. قرب‌الاسناد به آثاری اطلاق می‌شود که در آن، محدّث احادیث را با کوتاه‌ترین طریق تا معصوم روایت کند. حمیری در تألیف این کتاب از متون کهن‌تر نیز بهره برده، که از مهم‌ترین آن‌ها، کتاب المسائل علی بن جعفر عُریضی است که حمیری بخش اعظم آن را در کتاب خود آورده‌است.
حمیری تحریر غیرمبوّب المسائل را به روایت عبداللّه بن حسن بن علی بن جعفر عُریضی از علی بن جعفر نقل کرده‌است. ابن‌ادریس حلّی روایاتی از قرب‌الاسناد حمیری نقل کرده، ولی به اشتباه این کتاب را به فرزند وی، محمد، نسبت داده‌است. منشأ این خطا ظاهرآ آن است که سلسله سند آغازین کتاب به فرزند حمیری منتهی می‌شود. عامل دیگر در این انتساب نادرست، احتمالا وجود اجازه‌ای از فرزند حمیری به فردی دیگر، در آغاز نسخه‌ای از این کتاب به خط ابن‌ادریس، است. شاهد مهم بر صحت انتساب قرب‌الاسناد به حمیری پدر ، آن است که ابن‌ادریس حلّی، خود در نقل‌قول از این کتاب، حدیثی را بدون واسطه از محمد بن حسین بن ابی‌الخطاب (متوفی ۲۶۲) آورده که طبقه حدیثی آن تنها با طبقه مشایخ عبداللّه بن جعفر تطابق دارد. مجلسی نیز با اشاره به نظر دیگران، عبداللّه بن جعفر را مؤلف قرب‌الاسناد و پسر وی را راوی آن دانسته‌است.
(۱) ابن ابی‌زینب، کتاب‌الغیبة، چاپ علی‌اکبر غفاری، تهران (۱۳۹۷).
(۲) ابن‌ادریس حلّی، موسوعة‌ابن‌ادریس الحلی، ج: ۱۴ مستطرفات السرائر (باب‌النوادر)، چاپ محمدمهدی موسوی‌خرسان، قم ۱۳۸۷ش.
(۳) ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.
(۴) ابن‌بابویه، کتاب مَن لایَحضُرُه‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
(۵) ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
(۶) ابن‌طاووس، فتح‌الابواب بین ذوی‌الالباب و بین رب‌الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم ۱۴۰۹.
(۷) ابن‌طاووس، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف ۱۳۶۸، چاپ افست قم ۱۳۶۳ش.
(۸) علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم‌السلام، چاپ علی فاضلی، (قم) ۱۴۲۶.
(۹) عبداللّه بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، قم ۱۴۱۳.
(۱۰) خویی، معجم رجال الحدیث.
(۱۱) محمدکاظم رحمتی، «نکاتی درباره کتاب قرب‌الاسناد حمیری»، کتاب ماه دین، سال ۷، ش ۴ و ۵ (بهمن و اسفند ۱۳۸۲).
(۱۲) محمد بن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران ۱۳۹۰الف.
(۱۳) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
(۱۴) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی‌خرسان، تهران ۱۳۹۰ب.
(۱۵) محمد بن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
(۱۶) محمد بن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم واسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
(۱۷) محمد بن حسن طوسی، کتاب‌الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
(۱۸) کلینی، اصول الکافی.
(۱۹) مجلسی، بحارالانوار.
(۲۰) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بن جعفر حمیری»، شماره۶۵۹۳.
