• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

غزوه تبوک

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



غزوه تبوک، واپسین غزوه رسول اکرم در رجب و شعبان سال نهم، در منطقه تبوک بود.



در اغلب آثار برجای مانده از سیره‌نگارانِ نخستین، روایاتی درباره غزوه تبوک آمده است، اما این روایات در برخی موارد مهم، از جمله سبب وقوع این غزوه، اختلاف دارند.بنا بر روایتی مشهور هدف پیامبر اکرم از این غزوه، مقابله با تحرکات و تدارک نظامی رومیان در نواحی شام بوده است.گفته شده است نبطیانی که برای فروش آرد و روغن به مدینه می‌رفتند، اخبار راجع به شام را به مسلمانان می‌رساندند و به همین سبب مردم مدینه هر روز از اخبار آن‌جا آگاهی می‌یافتند.روزی یکی از ایشان خبری بدین مضمون آورد که هِرقل، فرمانروای روم، سپاهی بزرگ فراهم آورده، اعراب قبایل لَخم و جُذام و غَسّان و عامله را با خود همراه کرده است، طلایع سپاه در ناحیه بَلقاء در شمال تبوک به سر می‌برند و فرمانروای روم به حمص آمده است.
[۱] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۸۹ـ۹۹۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۲] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۱۸ـ ۱۱۹.
[۳] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
در روایت‌های دیگر، بدون اشاره به این مسئله، تنها آمده است که پیامبر اکرم به قصد نبرد با رومیان از مدینه خارج شد.
[۴] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۵] محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۶] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱.



یعقوبی
[۷] یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۶۷.
انگیزه پیامبر را از این غزوه، خون‌خواهی جعفر بن ابی طالب دانسته است.
پس از آن‌که حضرت رسول قصد خویش را از نبرد با رومیان آشکار کرد، برخی از اصحاب و بویژه منافقان مدینه از حضور در سپاه تن زدند یا کوشیدند در دل مسلمانان از نتیجه نبرد با روم هراس بیفکنند.
[۸] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۹] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۵ـ ۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۱۰] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۶۸ـ۱۶۹، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
[۱۱] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱ـ ۱۰۲.



می‌توان حدس زد که تأکید پیامبر برای رفتن به این سفر جنگی، بیش از احساس خطر از جانب رومیان، به سبب مسائلی بود که در مدینه وجود داشت و این سفر برخی از آن‌ها را آشکار کرد.تبلیغات وسیع منافقان مدینه برای پراکندن مسلمانان و صف آرایی نیروهای عبداللّه بن ابیّ در برابر سپاه پیامبر و سپس بازگشت منافقان به مدینه
[۱۳] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۳.
و بنا بر روایتی، سوءقصد به جان رسول اکرم به هنگام بازگشت از تبوک،
[۱۴] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۱، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۱۵] فضل بن حسن طبرسی، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی '، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۷، قم ۱۴۱۷.
مؤیدهایی بر این نظر است.


پیامبر در تجهیز سپاه امر به شتاب فرموده بود، اما دشواری‌هایی مانند گرمای سخت و دوری راه و فقر مالی برخی اصحاب وجود داشت،
[۱۶] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۱۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱ـ۱۰۲.
چندان‌که این سپاه را «جَیش العُسرة» خواندند.
[۱۸] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
[۱۹] عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
ازین‌رو در این غزوه برخلاف غزوات دیگر، پیامبر قصد خود را بروشنی برای مردم بیان کرد تا برای نبرد آماده شوند.پیامبر نخست در ثَنیّة الوداع در نزدیکی مدینه اردو زد و سپس با سپاهی بالغ بر سی هزار تن به سوی شمال مدینه و مرزهای روم به راه افتاد.
[۲۰] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۲۱] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۲۲] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۰۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۲۳] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۹۹.



پیامبر اکرم پیش از آغاز سفر، علی علیه‌السلام را به جانشینی خود در مدینه، و به قولی به سرپرستی خانواده خود، برجای نهاد.
[۲۴] مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱.
این مسئله موجب طعن منافقان بر امام علی گردید تا بدانجا که آن حضرت در جُرْفْ، جایی در نزدیکی مدینه، به پیامبر پیوست.پیامبر اکرم، حضرت علی را بازگرداند و جمله‌ای را به آن حضرت فرمود که طبق آن نسبت علی بن ابی طالب به پیامبر مانند نسبت هارون به موسی است جز این‌که نبوت با حضرت محمد خاتمه یافته است.
[۲۵] محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۲۶] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۶۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
[۲۷] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۳ـ ۱۰۴.



این حدیث ، که بعدها «حدیث منزلت » نامیده شد، به عنوان یکی از مهم‌ترین مناقب علی علیه‌السلام، در آثار روایی به طرق گوناگون روایت گردید
[۲۸] محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام، ج۱، ص۴۹۹ـ۵۴۲، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
[۲۹] ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۲۶، قم ۱۴۰۷.
و به عنوان یکی از ادله نص بر خلافت بلافصل آن حضرت به آن استناد شد.
[۳۰] علی بن حسین علم الهدی، الشافی فی الامامه، ج۳، ص۵، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰.
[۳۱] محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۲۳۰، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.
[۳۲] عمرو بن بحر جاحظ، العثمانیه، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۶۰، چاپ عبدالسلام محمدهارون، (قاهره) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
[۳۳] ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه، ج۷، ص۳۲۵، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.



مسئله مذکور با توجه به توطئه منافقان مدینه در آغاز سفر، بسیار مهم و جالب توجه است.
سپاه پیامبر پس از طی منازلی
[۳۴] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
به تبوک رسید و حدود بیست شب در آن‌جا ماند.
[۳۵] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۳۶] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۱۹.
[۳۷] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۲۱.
بنا بر روایت واقدی، در همان‌جا آشکار شد که خبر لشکرکشی رومیان درست نبوده است،
[۳۸] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
ولی بنا بر برخی روایات دیگر، فرمانروای روم نمایندگانی نزد پیامبر فرستاد که مورد توجه و لطف آن حضرت قرار گرفتند.
[۳۹] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
[۴۰] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
در همین فرصت پیامبر با اُکیدِر بن عبدالملک کِندی، حاکم دومة الجَندَل، و نیز با اهالی اَذرُح و جربا و اَیله به شرط پرداخت جزیه صلح کرد.
[۴۱] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۲۹ـ۱۰۳۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۴۲] ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، قسم ۲، ص۳۷.
[۴۳] احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، ج۱، ص۵۹، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
[۴۴] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۸ـ ۱۰۹.



پیامبر در رمضان سال نهم به مدینه بازگشت
[۴۵] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۴۶] یعقوبی، تاریخ ، ج۲، ص۶۸.
آن حضرت عذر و سوگند کسانی را که از رفتن به غزوه تبوک سر باز زده بودند، پذیرفت و برایشان استغفار کرد، اما امر فرمود که مسلمانان با سه تن از آنان، سخن نگویند و نشست و برخاست نکنند.آن سه تن توبه کردند و خداوند آیات ۱۱۷ تا ۱۱۹ سوره توبه را نازل فرمود و آنان را بخشید.
[۴۹] محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
[۵۰] محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۴۹ـ ۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
[۵۱] طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۱۱.
[۵۲] ابن قدامه، کتاب التوّابین، ج۱، ص۸۹ ـ۹۳، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
غزوه تبوک و آیاتی که در شأن آن نازل شد، منافقان را رسوا و اهداف و نقشه‌های بعدی آنان را برملا کرد و تأثیری بزرگ در گسترش و نفوذ اسلام در سراسر جزیرة العرب نهاد.


(۱) ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، قم ۱۴۰۷.
(۲) ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
(۳) ابن‌سعد، الطبقات الکبرى.
(۴) ابن قدامه، کتاب التوّابین، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.
(۵) ابن هشام، السیرة النبویه، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
(۶) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
(۷) احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
(۸) عمرو بن بحر جاحظ، العثمانیه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، (قاهره) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
(۹) محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۱۰) فضل بن حسن طبرسی، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی '، قم ۱۴۱۷.
(۱۱) طبری، تاریخ (بیروت).
(۱۲) عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
(۱۳) علی بن حسین علم الهدی، الشافی فی الامامه، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰.
(۱۴) محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
(۱۵) مسعودی، تنبیه.
(۱۶) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.
(۱۷) محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
(۱۸) یعقوبی، تاریخ.


۱. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۸۹ـ۹۹۰، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۲. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۱۸ـ ۱۱۹.
۳. احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
۴. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۵. محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۶، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۶. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱.
۷. یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۶۷.
۸. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۹. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۵ـ ۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۱۰. ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۶۸ـ۱۶۹، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
۱۱. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱ـ ۱۰۲.
۱۲. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۸.    
۱۳. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۳.
۱۴. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۱، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۱۵. فضل بن حسن طبرسی، اِعلام الوری ' بأعلام الهدی '، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۷، قم ۱۴۱۷.
۱۶. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۱۷. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۱ـ۱۰۲.
۱۸. احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
۱۹. عروة بن زبیر، مغازی رسول اللّه صلی اللّه علیه وسلم، ج۱، ص۲۲۰، بروایة ابی الاسود، چاپ محمد مصطفی اعظمی، ریاض ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۰. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۲۱. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۲۲. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۰۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۲۳. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۹۹.
۲۴. مسعودی، تنبیه، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱.
۲۵. محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۲۶. ابن هشام، السیرة النبویه، ج۴، ص۱۶۳، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۵/ ۱۹۳۶.
۲۷. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۳ـ ۱۰۴.
۲۸. محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام، ج۱، ص۴۹۹ـ۵۴۲، چاپ محمدباقر محمودی، قم ۱۴۱۲.
۲۹. ابن بطریق، عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ج۱، ص۱۲۶، قم ۱۴۰۷.
۳۰. علی بن حسین علم الهدی، الشافی فی الامامه، ج۳، ص۵، چاپ عبدالزهراء حسینی خطیب، تهران ۱۴۱۰.
۳۱. محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، ج۱، ص۲۳۰، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.
۳۲. عمرو بن بحر جاحظ، العثمانیه، ج۱، ص۱۵۳ـ۱۶۰، چاپ عبدالسلام محمدهارون، (قاهره) ۱۳۷۴/ ۱۹۵۵.
۳۳. ابن تیمیه، منهاج السنة النبویه، ج۷، ص۳۲۵، چاپ محمد رشاد سالم، (حجاز) ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
۳۴. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۹۹۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۳۵. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۵، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۳۶. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۱۹.
۳۷. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۲، قسم ۱، ص۱۲۱.
۳۸. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۳۹. احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۶۸، چاپ محمد حمیداللّه، مصر ۱۹۵۹.
۴۰. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۱۹، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۴۱. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۲۹ـ۱۰۳۲، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۴۲. ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ج۱، قسم ۲، ص۳۷.
۴۳. احمد بن یحیی بلاذری، کتاب فتوح البلدان، ج۱، ص۵۹، چاپ دخویه، لیدن ۱۸۶۶، چاپ افست فرانکفورت ۱۴۱۳/ ۱۹۹۲.
۴۴. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۰۸ـ ۱۰۹.
۴۵. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۴۶. یعقوبی، تاریخ ، ج۲، ص۶۸.
۴۷. توبه/سوره۹، آیه۱۱۷.    
۴۸. توبه/سوره۹، آیه۱۱۹.    
۴۹. محمد بن مسلم زهری، المغازی النبویه، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۱، چاپ سهیل زکار، دمشق ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱.
۵۰. محمد بن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۳، ص۱۰۴۹ـ ۱۰۵۶، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶.
۵۱. طبری، تاریخ (بیروت)، ج۳، ص۱۱۱.
۵۲. ابن قدامه، کتاب التوّابین، ج۱، ص۸۹ ـ۹۳، چاپ جورج مقدسی، دمشق ۱۹۶۱.



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «غزوه تبوک»، شماره۳۲۵۷.    



جعبه ابزار