• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ما (مفردات‌قرآن)

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف




مَا (به فتح میم) از واژگان قرآن کریم است که ده وجه برای آن شمرده‌اند و آن در پنج قسم اسم و در پنج قسم ديگر حرف است.



برای مَا ده وجه شمرده‌اند و آن در پنج قسم اسم و در پنج قسم ديگر حرف است:
اقسام اسميّه: مای موصول، مای نکره، مای استفهام، مای شرطیه، ماء تعجب.
اقسام موارد حرف بودن «ما» : ماء نافيه، ماء مصدريّه، ماء زائده، ماى كافّه، ماى مُسَلِّطَه.


۱- موصول مثل‌ (ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ‌) (آن چه نزد شماست از ميان مى‌رود؛ و آن چه نزد خدا است باقى مى‌ماند.)
در اين صورت در جمع و مفرد و مؤنّث يكسان می‌باشد و صحيح است. ضمير نسبت به لفظش مفرد و نسبت به معنايش جمع می‌آيد.
۲- ماى نكره به معنى شى‌ء (إِنَّ اللَّهَ‌ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ‌) (خداوند، اندرزهاى خوبى به شما مى‌دهد.)
يعنى «نعم شى‌ء يعظكم به» و مثل‌ (إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ‌ فَنِعِمَّا هِيَ‌) (اگر صدقات و انفاق‌ هاى خود را آشكار كنيد، خوب است.) یعنى «نعم شى‌ء هى».
«ما» در آيه‌ (إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها) (خداوند از اين كه به موجودات ظاهراً كوچكى مانند پشه، و حتى كمتر از آن، مثال بزند باكى ندارد.) می‌شود تأكيد و زايد باشد مثل «ما» در آيه‌ (فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ‌) (به سبب رحمت الهی، در برابر مؤمنان، نرم و مهربان شدى.) و شايد به معنى شى‌ء باشد يعنى «ان يضرب مثلا شيئا بعوضه» در اين صورت (بعوضه) بدل است از ما.
۳- استفهام مثل‌ (ماذا قالَ آنِفاً) «چه چيز گفت اكنون.»
(وَ ما تِلْكَ بِيَمِينِكَ يا مُوسى‌) (و آن چيست در دست راست تو، اى موسی؟)
۴- شرطيّه خواه زمانيّه باشد مثل: (فَمَا اسْتَقامُوا لَكُمْ فَاسْتَقِيمُوا لَهُمْ‌) «تا وقتی كه براى شما در پیمان خويش ثابت‌اند براى آن‌ها در پيمان خود ثابت باشيد»
و خواه غير زمانيّه مثل‌ (وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللَّهُ‌) (و هر كار نيكى انجام دهيد، خدا آن را مى‌داند.)
۵- ماء تعجّب مانند (فَما أَصْبَرَهُمْ عَلَى النَّارِ) «چه صبورشان كرده به آتش» و مثل‌ (قُتِلَ الْإِنْسانُ‌ ما أَكْفَرَهُ‌) (مرگ بر اين انسان، چقدر ناسپاس است!) به قولى آن در آيه اول به معنى استفهام است.
موارد حرف بودن «ما» به قرار ذيل است:
۱- ماء نافيه و آن اگر داخل جمله اسميّه شود به عقيده نحاه حجازی، تهامی و مکّی عملش مانند «ليس» رفع اسم و نصب خبر است مثل: (ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلَّا مَلَكٌ كَرِيمٌ‌) يعنى: «اين بشر نيست بلكه فرشته بزرگوارى است.»
۲- ماء مصدريّه مثل: (وَ ضاقَتْ عَلَيْكُمُ الْأَرْضُ‌ بِما رَحُبَتْ‌) «زمين با آن وسعتش بر شما تنگ گرديد» که در تقدير «برحبها» است و آن را موصول حرفى نامند.
۳- ماء زائده مثل: (إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما) (هرگاه يكى از آن دو، يا هر دو، نزد تو به سنّ پيرى رسند) که در اصل «ان ما» و ما زائد و براى تأكيد است و مثل: (فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَداً) (و هرگاه كسى از انسان‌ها را ديدى)
۴- ماى كافّه همان است كه به حروف شبيه به فعل داخل می‌شود مثل:
(إِنَّما نُمْلِي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً) (ما به آنان مهلت مى‌دهيم فقط براى اين‌كه بر گناهان خود بيفزايند.)
(كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ‌) (كه گويى به سوى مرگ رانده مى‌شوند.)
(رُبَما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ‌) (کافران هنگامى كه آثار شوم اعمال خود را ببينند، چه بسا آرزو مى‌كنند كه اى كاش مسلمان بودند!)
۵- ماى مُسَلِّطَة که راغب می‌گويد: آن لفظ را مسلّط به عمل می‌كند مثلاً لفظ «اذ» و «حيث» در «اذ ما تفعل أفعل- حيثما تقعد أقعد» بدون «ما» عمل نمی‌كنند و عمل آن دو در صورت بودن «ما» است.
در آيات‌ (وَ ما خَلَقَ الذَّكَرَ وَ الْأُنْثى‌) (و به روز هنگامى كه خورشيد را آشكار سازد.)
(وَ السَّماءِ وَ ما بَناها) (وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها) (وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها) (و سوگند به آسمان و كسى كه آن را بنا كرده، و به زمين و كسى كه آن را گسترانيده، و سوگند به روح آدمى و آن كس كه آن را آفريده و موزون ساخته.)
(إِلَّا عَلى‌ أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ‌) (جز در مورد همسران و كنيزانشان)
مراد از «ما» در سوره ليل و شمس خدا و در سوره مؤمنون كنيزانند. در اين صورت اطلاق «ما» به اولو العقل از چه راه است؟
طبرسی در جوامع الجامع و زمخشری در کشّاف گفته‌اند «ما» در آيات لیل و شمس موصول است يعنى «و السّماء و الّذى بناها.» زمخشرى اضافه كرده علّت نيامدن «من» آن است كه «ما» دلالت بر وصف دارد يعنى: «و السّماء و القادر العظيم الّذى بناها.» به قولى آمدن «ما» براى تفخیم و تعجیب است.
راغب گفته: به قول بعضى از نحوی‌ها «ما» گاهى به اشخاص ناطق (اولو العقل) اطلاق می‌شود مثل‌ (إِلَّا عَلى‌ أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَكَتْ أَيْمانُهُمْ‌) و اين كه از قتاده نقل شده كه «ما» در سوره ليل و شمس مصدرى است و تقدير «وَ السَّماءِ وَ بَنائِها وَ الارْضِ وَ طَحْوها» است درست نيست زيرا فاعل‌ (فَأَلْهَمَها) راجع است به «ما» و در آن صورت مصدر بودن درست نيست چنان كه در كشّاف گفته است.
نگارنده قول طبرسى و زمخشرى را اختيار می‌كنم.


۱. قرشی بنایی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ج۶، ص۲۲۴.    
۲. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۷۸۴.    
۳. نحل/سوره۱۶، آیه۹۶.    
۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۷۸.    
۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۳۳۹.    
۶. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۲، ص۴۸۸.    
۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۱۹۷.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۴۷.    
۹. نساء/سوره۴، آیه۵۸.    
۱۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۸۷.    
۱۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۴، ص۳۷۸.    
۱۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۴، ص۶۰۲.    
۱۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۳، ص۱۱۳.    
۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۲۰۰.    
۱۵. بقره/سوره۲، آیه۲۷۱.    
۱۶. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۴۶.    
۱۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۳۹۷.    
۱۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲، ص۶۱۰.    
۱۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۱۹۸.    
۲۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۳، ص۱۶۶.    
۲۱. بقره/سوره۲، آیه۲۶.    
۲۲. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵.    
۲۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۹۱.    
۲۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۱۴۱.    
۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۱۳۵.    
۲۶. طبرسی، غضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱، ص۱۰۱.    
۲۷. آل عمران/سوره۳، آیه۱۵۹.    
۲۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۷۱.    
۲۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۴، ص۵۶.    
۳۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۴، ص۸۶.    
۳۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۴۲۸.    
۳۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۳۱۴.    
۳۳. محمد/سوره۴۷، آیه۱۶.    
۳۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۸، ص۲۳۶.    
۳۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۸، ص۳۵۴.    
۳۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۹، ص۱۶۹.    
۳۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۳، ص۶۴.    
۳۸. طه/سوره۲۰، آیه۱۷.    
۳۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۱۳.    
۴۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۱۴۳.    
۴۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۱۹۸.    
۴۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۷.    
۴۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۶، ص۱۹.    
۴۴. توبه/سوره۹، آیه۷.    
۴۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۱۵۶-۱۵۷.    
۴۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۹، ص۲۰۹.    
۴۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۱۸.    
۴۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۲۵.    
۴۹. بقره/سوره۲، آیه۱۹۷.    
۵۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۱.    
۵۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲، ص۷۹.    
۵۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲، ص۱۱۷.    
۵۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۴۵.    
۵۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۲۵۲.    
۵۵. بقره/سوره۲، آیه۱۷۵.    
۵۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱، ص۴۲۶.    
۵۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱، ص۶۴۵.    
۵۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱، ص۴۸۰.    
۵۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲، ص۱۷۴.    
۶۰. عبس/سوره۸۰، آیه۱۷.    
۶۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۸۵.    
۶۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۰۶.    
۶۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۳۳۶.    
۶۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۲۶۸.    
۶۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۶، ص۳۰۵.    
۶۶. یوسف/سوره۱۲، آیه۳۱.    
۶۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۱۵۰.    
۶۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۱، ص۲۰۳.    
۶۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۹۷.    
۷۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۲، ص۲۰۸.    
۷۱. توبه/سوره۹، آیه۲۵.    
۷۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۲۲۰.    
۷۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۹، ص۲۹۱.    
۷۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۵، ص۳۲.    
۷۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۱، ص۵۳.    
۷۶. اسراء/سوره۱۷، آیه۲۳.    
۷۷. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۸۴.    
۷۸. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۸۰.    
۷۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۳، ص۱۰۹.    
۸۰. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۲۴۰.    
۸۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۴، ص۱۱۸.    
۸۲. مریم/سوره۱۹، آیه۲۶.    
۸۳. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۰۷.    
۸۴. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۴، ص۴۴.    
۸۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۴، ص۵۷.    
۸۶. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۴۱۸.    
۸۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۵، ص۱۶۱.    
۸۸. آل عمران/سوره۳، آیه۱۷۸.    
۸۹. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۷۳.    
۹۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۴، ص۷۹.    
۹۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۴، ص۱۲۲.    
۹۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۴۵۴.    
۹۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۴، ص۳۵۶.    
۹۴. انفال/سوره۸، آیه۶.    
۹۵. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۱۷۷.    
۹۶. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۹، ص۱۳-۱۴.    
۹۷. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۹، ص۱۲.    
۹۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۴، ص۴۳۰.    
۹۹. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۰، ص۱۶۶.    
۱۰۰. حجر/سوره۱۵، آیه۲.    
۱۰۱. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۲۶۲.    
۱۰۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۲، ص۹۶-۹۷.    
۱۰۳. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۲، ص۱۳۹.    
۱۰۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۶، ص۱۰۱.    
۱۰۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۱۳، ص۱۶۳.    
۱۰۶. راغب اصفهانی، حسین، المفردات، دار القلم، ص۷۸۶.    
۱۰۷. لیل/سوره۹۲، آیه۳.    
۱۰۸. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۹۵.    
۱۰۹. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۳۰۲.    
۱۱۰. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۵۰۸.    
۱۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۷۵.    
۱۱۲. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۱۲۶.    
۱۱۳. شمس/سوره۹۱، آیه۵-۷.    
۱۱۴. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۵۹۵.    
۱۱۵. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۲۹۷.    
۱۱۶. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۲۰، ص۴۹۸-۴۹۹.    
۱۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۷۰.    
۱۱۸. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۷، ص۱۱۴-۱۱۵.    
۱۱۹. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶.    
۱۲۰. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن‌، ص۳۴۲.    
۱۲۱. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۱۵، ص۱۰.    
۱۲۲. طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمدباقر موسوی، ج۱۵، ص۱۱.    
۱۲۳. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج۷، ص۱۷۷.    
۱۲۴. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ترجمه محمد بیستونی، ج۲۵، ص۳۱۴.    
۱۲۵. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج۳، ص۷۹۲.    
۱۲۶. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۷۵۹.    
۱۲۷. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۴، ص۷۵۹.    
۱۲۸. مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶.    



قرشی بنایی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، برگرفته از مقاله «ما»، ج۶، ص۲۲۴-۲۲۶.    







جعبه ابزار